مقام مثال میگویند: اگر شما هندوانهای را در یک حوض آب بیندازید، چقدر از آن از آب بیرون است؟ مقدار کمی. شاید نُه عُشرش را آب فرا گرفته و یک عشرش بیرون است. یا اگر قطعه یخ بزرگی را در حوض آب بیندازید، چقدرش از آب بیرون است و چقدرش زیر آب؟ عیناً شعور انسان هم آن قسمتی که آشکار است نسبت به آن قسمتی که مخفی است این گونه است.

عالم هم همینطور است. این عالم طبیعت- که به تعبیر قرآن عالم شهادت است- در مقابل عالم غیب و حقایق مخفی، نسبتش همین نسبت است اگر خیلی بیشتر از این نباشد. عالم طبیعت با تمام کهکشانها و ستارگان و این جوّی که بشر چون نمیداند آخرش به کجا منتهی میشود میگوید جوّ لایتناهی- و شاید هم لایتناهی است- نسبت به عالمی که بر این عالم احاطه دارد یعنی نسبت به آن قسمتی از عالم که پنهان است، بسیار کوچک است و به تعبیر حدیث مثل این است که حلقهای را در یک صحرا بیندازند. آن حلقه نسبت به صحرا چه نسبتی دارد؟ هیچ.

حالا این مطلب که میگوییم پرستش ناآگاهانه، موجب تعجب نشود که مگر میشود پرستش، ناآگاهانه باشد؟ آدم زنده که وکیل و وصی نمیخواهد، من که خودم میفهمم که خدا را پرستش نمیکنم، اصلًا من خدا را قبول ندارم، در عین حال شما میگویید آن کار اخلاقی من یک پرستش ناآگاهانه است؟! جواب این است:

بله، تو خیلی چیزها را نمیدانی، انجام میدهی و خودت نمیدانی. خودت، خودت را نمیشناسی.

فعلًا ما اصل فرضیه را داریم میگوییم که طبق این نظریه تمام کارهای اخلاقی انسان، ناآگاهانه خداپرستی است. برای توضیح این مطلب باید یک سلسله مقدمات عرض بکنم.

پرستش چیست؟

همانطور که در باب زیبایی گفتیم، اولین سؤال این است: پرستش چیست؟

پرستش را تعریف کنید، جنس و فصلش را بگویید، تحلیل کنید، اجزاء و عناصر تشکیل دهنده آن را بگویید. اگر مقصود از پرستش، اعمال پرستشانه انسان باشد یعنی آن کارهایی که انسان به عنوان پرستش انجام میدهد، مثلًا نماز میخواند،