این برای آن است که او در ضمیر انسان به خیلی چیزها معتقد است و بسیاری از اصول را از ضمیر و باطن انسان کشف میکند. گاهی علما و عرفای ما یا علمای آنها بجای «عقل» کلمه «دل» را به کار میبرند که در این موارد مقصود از دل همین وجدان است. کانت گفته است که روسو (یعنی ژان ژاک روسوی معروف، صاحب کتاب امیل و کتاب اعترافات و کتاب قرارداد اجتماعی) جملهای دارد در مورد خدا، گفته است: دل منطقی دارد که سَر آن منطق را درک نمیکند؛ یعنی گاهی انسان چیزهایی را به حسب وجدان خودش احساس میکند که فکرش به آنجا نمیرسد.

و بعد میگوید: راست گفته روسو. و نیز میگوید: راست گفته پاسکال [1] که دل برای خود دلیلهایی دارد که سَر (یعنی عقل) اساساً از آن دلیلها خبر ندارد. کانت میگوید:

حرف اینها درست است. مقصودش این است که برای اثبات وجود خدا انسان نباید همواره دنبال دلیل عقل برود. آنها یک سلسله ادلّه است، ولی دل برای خودش دلیلهایی دارد غیر از دلیلهای عقل. راه دل و ضمیر یک راه است به سوی خدا، و راه عقل راه دیگری است به سوی خدا. یکی میخواهد از آن راه برود و یکی از راه دیگر.

حدیثی از امام صادق علیه السلام

شخصی آمد خدمت امام صادق علیه السلام و عرض کرد: به چه دلیل من به وجود خدا اعتقاد پیدا کنم؟ امام از راه تحلیل وجدانی وارد شد، فرمود: هیچ اتفاق افتاده که سوار کشتی شده باشی؟ گفت: بله. فرمود: و هیچ اتفاق افتاده که باد تندی بوزد و دریا فوق العاده متلاطم بشود (و شاید این تعبیر هم باشد که کشتی شکسته باشد) به طوری که از همه چیز مأیوس شده باشی؟ گفت: اتفاقاً پیش آمده. فرمود: در همان وقت هیچ احساس کردی که قدرتی وجود دارد که اگر بخواهد، تو را نجات میدهد؟ گفت: بله. فرمود: او همان خداست. آن وقتی که تو از تمام اسباب و علل و عوامل بریده شوی، این وجدان توست که خواه ناخواه نمیگذارد تو مأیوس باشی.

چون واقعاً چنین چیزی در وجدان تو هست، حکم میکند که هست ... [2] وقتی