احکام وجدان از نظر کانت

مقدمه سوم: کانت میگوید وجدان یا عقل عملی یک سلسله احکام قبلی است؛ یعنی از راه حس و تجربه به دست بشر نرسیده، جزء سرشت و فطرت بشر است.

مثلًا فرمان به اینکه راست بگو، دروغ نگو، فرمانی است که قبل از اینکه انسان تجربهای درباره راست و دروغ داشته باشد و نتیجه راستی و دروغ را ببیند، وجدان به انسان میگوید راست بگو، دروغ نگو. بنابراین دستورهایی که وجدان میدهد، همه دستورهای قبلی و فطری و- به تعبیر عوامی- مادرزادی است، به حس و تجربه انسان مربوط نیست. به همین دلیل، فرمان اخلاقی به نتایج کارها کار ندارد، خودش اساس است. مثلًا ما میگوییم: راست بگو، بعد برایش استدلال میکنیم:

زیرا اگر انسان راست بگوید مردم به او اعتماد میکنند، مردم به گمراهی نمیافتند، خودش شخصیت پیدا میکند؛ نتایج راستی را ذکر میکنیم. همچنین میگوییم:

دروغ نگو؛ نتایج بد دروغ را ذکر میکنیم. میگوید: وجدان اخلاقی به این نتایج کاری ندارد، فرمانی است مطلق. به عبارت دیگر آن عقل است که با مصلحت سروکار دارد. غلط است که ما بیاییم برای مسائل اخلاقی استدلال کنیم که:

ایها الناس! امانت داشته باشید به این دلیل، و بعد آثار و مصلحت و فایده امانت را ذکر کنیم؛ ایها الناس! خیانت نکنید، بعد مفاسد خیانت را ذکر کنیم؛ ایها الناس! عادل باشید، آنگاه مصلحتها و آثار عدالت را ذکر کنیم؛ ظالم نباشید، آثار بد ظلم را بیان نماییم. میگوید این اشتباه است. اینها کار عقل است که دنبال مصلحت میرود.

عقل چون دنبال مصلحت میرود احکامش همیشه مشروط است، یعنی همیشه به چیزی فرمان میدهد به خاطر یک مصلحت. یک جا میبینید آن مصلحت از بین رفت. مصلحت که رفت، عقل هم دست از حکم خودش برمیدارد. مثلًا عقل میگوید امانت به خرج بده برای فلان مصلحت. یک جا آن مصلحت وجود ندارد، میگوید نه، اینجا دیگر امانت به خرج نده. یا میگوید راست بگو به خاطر فلان مصلحت. یک جا آن مصلحت از دست میرود، میگوید نه، اینجا دیگر راست نگو، اینجا جای دروغ گفتن است. کانت میگوید اینکه اخلاقیون گاهی اجازه میدهند برخلاف اصول اخلاقی رفتار بشود علتش این است که اینها نخواستهاند از وجدان الهام بگیرند، خواستهاند از عقل دستور بگیرند. این عقل است که دنبال مصلحت میرود. وجدان این حرفها سرش نمیشود؛ او میگوید راست بگو، یک حکم مطلق