چیزهایی در فطرت انسان است. روی چهار چیز این بحث هست؛ یکی وجدان حقیقت جویی یا وجدان علم: آیا انسان علم را به خاطر خود علم دوست دارد؛ یعنی به حسب فطرت و غریزه، کاوشگر آفریده شده است؟ دیگر همین وجدان اخلاقی است: آیا انسان به حسب فطرت، نیکوکار آفریده شده؟ به او وجدانی داده شده که او را دعوت به نیکوکاری میکند و فرمان به نیکی میدهد؟ سوم وجدان زیبایی است: آیا هرکسی به حسب وجدان خودش و بالفطره زیبایی شناس و زیبایی خواه آفریده شده است؟ و چهارم وجدان پرستش یعنی وجدان دینی و مذهبی که آیا هر انسانی به حسب خلقت و فطرت، پرستنده و خداخواه و خدادوست و خداپرست آفریده شده است یا نه؟ کانت روی مسئله وجدان اخلاقی تکیه کرده است.

بنابراین طبق این نظریه، اخلاق یعنی دستورهای صریح و قاطعی که وجدان انسان به انسان الهام میکند. اگر بپرسید: چرا انسانها ایثار میکنند؟ میگوید: این امرِ وجدان است، چرا ندارد، دلیل ندارد، وجدان امر کرده. چرا انسانها حق شناساند؟

میگوید: حق شناسی الهام وجدان است. چرا انسانها از عفو بیشتر لذت میبرند تا انتقام، و بجای انتقام عفو میکنند؟ میگوید: فرمان وجدان است. چرا انسان تن به ذلت دادن را سختتر از جان دادن میداند و میگوید زیر بار ذلت نمیروم؟

میگوید: فرمان وجدان است و جز فرمان وجدان چیز دیگری نیست.

چند کلمهای ذکر مصیبت میکنم. مکرر شنیده و میدانید در حادثه کربلا یکی از شاخصهای اخلاقی که در شخص مقدس سیدالشهداء و یاران و اهل بیتش نمودار است، این حالت اخلاقی است که ما تن به ذلت نمیدهیم؛ ما اسیر میشویم، تن ما ممکن است در زنجیر قرار بگیرد، گردنهای ما ممکن است در زیر غلهای سنگین خرد بشود، مجروح و خونریزان بشود، ولی روح ما به هیچ وجه زیر بار ذلت نمیرود ولو زنی اسیر باشیم.

اسرا را وارد مجلس پسر زیاد میکنند. زنان اهل بیت و زنان بعضی از اصحاب و خدمتکاران و کنیزان، همه گویی دور زینب حلقه زده بودند. به این وضع حضرت زینب وارد مجلس ابن زیاد شد، و زینب زنی بلندبالا بود. در آن میان، او که قدش بلندتر بود نمایان بود. زینب وارد شد و سلام نکرد. ابن زیاد توقع داشت بعد از این