همه را با یکدیگر حساب میکند، پشت سر این عاطفه قساوتهایی را میبیند.

نظیر این، حرفی است که راجع به مجازات دزدی میگویند که دست دزد بریدن قساوت است و با انسانیت و انسان دوستی جور در نمیآید. دزد اگر دزدی هم کرد دستش را نبُریم، بگذاریم باشد بعد تربیتش میکنیم! تربیتهایی که نتیجهاش را همیشه در دنیا دیدهایم. اینجور نیست. نتیجهاش همین است که داریم میبینیم. اگر قانون ابلاغ بشود که بعد از این دست دزد از فلان جا بریده خواهد شد، دست یک دزد که بریده بشود دیگر تخم دزدی برچیده میشود، در صورتی که ما الآن میبینیم به خاطر دزدی چه جنایتها و آدمکشیها میشود! یعنی خود دزدی مستلزم آدمکشیها و جنایتهای خیلی فوق العاده میشود و شده است.

این مکتب میگوید ملاک و معیار اخلاقی بودن، عاطفه نیست بلکه عقل و اراده است. عاطفه هم باید در زیر فرمان عقل و اراده کار خودش را انجام بدهد و الّا اگر عاطفه را به نام کار اخلاقی آزاد بگذارید، کار ضد اخلاقی انجام میدهد. در اخلاقی که فلاسفه اسلامی روی آن زیاد تکیه میکنند، این مسئله هست که اخلاق کامل اخلاقی است که براساس نیرومندی عقل و نیرومندی اراده باشد و میلهای فردی، میلهای نوعی و اشتیاقها همه تحت کنترل عقل و اراده باشند. طبق این نظریه، قهرمان حقیقی اخلاق آن کسی است که بر وجودش عقل و اراده حاکم است. و البته در وجود انسان عواطف غیر فردی هم زیاد وجود دارد ولی آنها چشمههایی است در وجود انسان که با کنترل عقل و اراده در جای خودش باز میشود. و لهذا انسانهای کاملِ اینچنین، گاهی کارهایی از آنها صادر میشود که در نهایت رقّت عاطفی است و وقتی انسان روح اینها را در آن صحنه میبیند، میبیند از گل نازکتر و از نسیم لطیفتر است، ولی همان انسان را در جای دیگر با یک خشونتی میبینید که کوه به آن خشونت نمیرسد. در یک جا سر صد نفر را مثل گوسفند و کمتر از گوسفند یکجا میبُرد و هیچ دلش تکان نمیخورد، و در جای دیگر با دیدن کوچکترین منظرهای آنچنان به خود میلرزد که اصلًا قابل ضبط و کنترل نیست. مگر علی بن ابیطالب اینجور نبود؟ اگر انسانی صرفاً تحت تأثیر عاطفه خودش باشد، از آنجا که عاطفه منطق ندارد و کور است، آن شخص باید در همه موارد همین جور باشد. ولی وقتی که چشمه عاطفه در وجودش در اختیار عقل و اراده است، در یک جا روحش لطافت و رقّت و عظمتِ این گونه نشان میدهد و در جای دیگر او را در