آدم ابوالبشر؟ و هرچه از نسل آدم ابوالبشر است ما باید او را دوست داشته باشیم، میخواهد لومومبا باشد یا موسی چومبه، چون هر دو در این جهت یکسانند؟ یا مقصود از انسان نه هر انسانی است، نه انسان بالقوّه و نه انسانِ ضد انسان، بلکه انسانِ دارای انسانیت است، و انسان دوستی به خاطر انسانیت دوستی یعنی به خاطر دوستی ارزشهای انسانی است. هر انسانی به هر اندازه که واجد ارزشهای انسانی است لایق دوستی است و به هر اندازه که از انسانیت خلع شده، ولو به ظاهر مانند انسانهای دیگر است [لایق دشمنی است. از نظر ظاهر] چنگیز و یزید بن معاویه و حجّاج بن یوسف هم انسانند ولی انسانهایی که چیزی که در آنها وجود ندارد ارزشهای انسانی است، انسانهایی ضد انسان. پس انسان دوستی احتیاج به تفسیر دارد. انسان دوستی یعنی هر انسانی به هر نسبت که از ارزشهای انسانی بهرهمند است شایسته دوستی است، و انسانی هم که بالفعل از ارزشهای انسانی بهرهمند نیست باز لایق دوستی است برای رساندن او به ارزشهای انسانی. یک انسان کامل، یک انسان فاقد ارزشهای انسانی را هم دوست دارد ولی نه اینکه چون دوستش دارد فقط میخواهد شکمش را سیر کند؛ دوست دارد که او را نجات بدهد و برساند به ارزشهای انسانی. به این معناست که پیغمبر اکرم رحمةٌ للعالَمین است، برای همه مردم اعمّ از کافر و مؤمن رحمت است.

پس این یک معیار در باب اخلاقیات که گفته شده است و دیدیم این معیار، کامل نیست. صددرصد نفی نمیکنیم ولی معیار کاملی نیست. بخشی از حقیقت در این معیار هست، نه تمام حقیقت.

نظریه فلاسفه اسلامی - اراده

نظریه دیگری در باب معیارهای اخلاق انسانی هست و آن نظریه اراده است. این نظریه احتیاج به مقداری توضیح دارد. اگر یک مقدار بیانم دشوار است کوشش میکنم بیشتر توضیح بدهم. معروف است که هر حیوانی متحرک بالاراده است، یعنی هر حیوانی با اراده حرکت میکند؛ اراده میکند که فلان جا برود، میرود.

انسان هم مثل هر حیوانی متحرک بالاراده است. ولی این اشتباه است. در حیوانات آنچه وجود دارد میل و شوق است. در انسان هم یک سلسله میلها و شوقها وجود دارد، ولی در انسان چیزی وجود دارد به نام «اراده» که در حیوان وجود ندارد. اراده