نیاورده بود، آن کارْ باشکوه و عظمت و قابل مدح هست ولی در عین حال اخلاق نیست، مثل محبت پدر و مادر نسبت به فرزند و مخصوصاً محبت مادرانه.

احساسات یک مادر نسبت به فرزندش احساساتی بسیار عالی و بسیار با شکوه و عظمت است، قابل ستایش به معنی قابل مدح است ولی یک مادر به دلیل اینکه احساسات دوستانه بسیار شدیدی نسبت به فرزند خودش دارد ما نمیتوانیم احساسات او را اخلاقی بدانیم، به دلیل اینکه همین مادر نسبت به کودک دیگری که مثلًا فرزند همسایهاش میباشد- نمیگویم فرزند هوویش که احیاناً ضد او احساسات به خرج میدهد- بی تفاوت است. این احساسات احساس غیر دوستی هست اما این غیر منحصر است به فرزند خودش. و بعلاوه او این احساسات را کسب و تحصیل نکرده، به اختیار خودش به دست نیاورده، بلکه قانون حکیمانه خلقت این احساسات بسیار شدید را به او داده است برای اینکه نظام امور درست بشود، چون اگر چنین نبود هیچ مادری بچه خودش را پرستاری نمیکرد. بنابراین احساسات مادر احساسات غیردوستانه است ناشی از یک عاطفه و از دایره «خود» یعنی «فرد» خارج است، ولی نمیشود این احساسات را احساسات اخلاقی و کار مادر را اخلاق نامید. احساسات پدر و احساسات خویشاوندی و ارحام و نیز هموطن دوستی و ملیت دوستی هم همین گونه است. احساساتی را که انسان کسب نکرده، نمیشود اخلاق به حساب آورد.

ب . اخلاق محدود به غیردوستی نیست

. ایراد دیگر: دایره اخلاق از حدود غیردوستی وسیعتر است. همه اخلاقها یعنی همه کارهای مقدس و باشکوه انسان از نوع غیردوستی نیست. نوعی دیگر یعنی یک سلسله کارهای با عظمت و شکوه و قابل تقدیر و تقدیس و آفرین گویی و حمد در انسان هست بدون اینکه ربطی به غیردوستی داشته باشد و همانطور که انسان ایثار یا احسان را تقدیس میکند آن کار را هم تقدیس میکند، مثل آن چیزی که عرب از آن به «اباءُ الضَّیم» تعبیر میکند یعنی تن به ذلت ندادن. انسانها در آن وقت که با خطری مواجه میشوند و امرشان دایر است میان اینکه زیانی را متحمل بشوند و عزتشان را حفظ کنند و یا برای اینکه زیان مالی یا جانی را متحمل نشوند تن به ذلت و پستی بدهند، مختلفند. ما انسانهایی را در تاریخ میبینیم که جان خودشان را