راجع به اینکه هرکس خود را شناخت خدا و جهان را شناخته، جملهها از پیغمبر اکرم و امیرالمؤمنین هست به همین مضمون: هرکه خود را شناخت خدا را شناخته است.

اصل سوم این است که در همه دنیا یک نیرو و یک نیکی وجود دارد و بس. آن نیرو نیروی تسلط بر خویشتن است. هرکس بر خود مسلط شد- به تعبیر او- بر جهان مسلط شده است. و در همه جهان یک نیکی وجود دارد و آن دوست داشتن دیگران است مانند دوست داشتن خود. همه شاهد عرض من در نقل سخن گاندی در این یک جمله است. این است که میگوییم اخلاق هندی بر پایه دوست داشتن بنا شده است. در مسیحیت هم میبینیم که- لااقل به حسب ادعا- بر محبت تأکید شده است [1]. مبشّران و مبلّغان مسیحیت حرفشان همواره این است که ما پیامآور محبتیم، مسیح پیامبر محبت بوده است؛ محبت بورز، عشق بورز، تا آنجا که میگویند: اگر یک نفر به طرف راست صورتت سیلی زد، طرف چپ صورتت را بیاور.

طبق این نظریه، اخلاق یعنی نیکی کردن به معنی محبت ورزیدن، دوست داشتن دیگران. آیا این نظریه صحیح است یا صحیح نیست؟

نقد این نظریه :

الف . هر محبتی اخلاق نیست

. این نظریه صدی پنجاه صحیح است ولی صدی پنجاه صحیح نیست. ایرادهایی بر این نظریه وارد است. یکی اینکه هر محبتی را نمیتوان اخلاق دانست؛ گو اینکه قابل ستایش و مدح است ولی در عین حال اخلاق نیست. هرکاری که قابل مدح باشد اسمش اخلاق نیست. کار یک قهرمان که زور بازو دارد قابل مدح و ستایش است ولی اسمش اخلاق نیست. در اخلاق عنصر اختیار و اکتساب یعنی غیر غریزی بودن خوابیده است. اگر انجام کاری برای انسان غریزه بود، یعنی طبیعی و فطری و مادرزاد بود و انسان آن را تحصیل نکرده و به اختیار خودش به دست