به من بدی کنند) با خیرخواهی معارضه کنم. وَ اجْزِی مَنْ هَجَرَنی بِالْبِرِّ آن کسانی که مرا ترک و رها کردهاند، دوستانی که دیگر به سراغ من نمیآیند، جزای آنها را کف دستشان بگذارم؛ چگونه؟ در مقابل اینکه آنها مرا ترک کردند و ترک احسان کردند، من نسبت به آنها برّ و احسان بکنم. وَ اثیبَ مَنْ حَرَمَنی بِالْبَذْلِ پاداش بدهم آن که مرا محروم کرده است، به اینکه به او ببخشم. وَ اکافِی مَنْ قَطَعَنی بِالصِّلَةِ و مکافات بدهم هرکس با من قطع رابطه میکند (ارحام و دوستانی که قطع صله رحم یا قطع صله مودّت میکنند) [به اینکه رابطه را برقرار کنم.] آنها میبُرند، من پیوند کنم. مکافات من این باشد که آنها این رابطه را میبُرند، من در مقابل وصل کنم؛ آنها فصل میکنند، من وصل کنم. وَ اخالِفَ مَنِ اغْتابَنی الی حُسْنِ الذِّکرِ مخالفت کنم با آن کسانی که از من غیبت میکنند، پشت سر من از من بدگویی میکنند، و مخالفتم با غیبت کنهای خودم این باشد که پشت سر آنها همیشه نیکی آنان را بگویم. وَ انْ اشْکرَ الْحَسَنَةَ وَ اغْضِی عَنِ السَّیئَةِ نیکیهای مردم را سپاسگزار باشم و از بدیهای آنها چشم بپوشم.

این چه آرزویی است برای انسان؟ حالا اعمّ از اینکه ما خودمان اهل این آرزوها باشیم یا نباشیم، اهل این عملها باشیم یا نباشیم، آیا اینها یک امور قابل ستایش در حد اعلی هست یا نه؟ آیا این امور ارزش دارد یا ارزش ندارد؟ گرانبهاست یا گرانبها نیست؟ ارزشش چه نوع ارزشی است؟ آیا انسانی که این گونه است، در نظر ما یک قهرمان هست یا نیست؟ قهرمان است. این قهرمانی یعنی چه؟ راز این قهرمانی در کجاست؟ این است معنی سؤالی که پی درپی طرح میکنیم تا بعد جوابش را بدهیم: راز اخلاقی بودن این کارها، این فکرها، این نیتها، این میلها، این ارادهها در کجاست؟

سخن خواجه عبداللَّه انصاری

تعبیری دارد خواجه عبداللَّه انصاری که شاید از خودش تعریف کرده. به هرحال او مرد عارف وارستهای بوده. میگوید: «بدی را بدی کردن سگساری است». یک کسی به آدم، بدی میکند. انسان در مقابل بدی او بدی میکند. این، سگ رفتاری است، چون اگر سگی سگ دیگری را گاز بگیرد او هم گازش میگیرد. «و نیکی را نیکی کردن خرکاری است». یک کسی به آدم، نیکی میکند. انسان در مقابل نیکی او نیکی میکند. این هم کار مهمی نیست. نمیدانم دیدهاید یا ندیدهاید؛ هرکس مثل