منشأ تفاوت بینشها در اخلاق

اختلاف نظرها در تعریف اخلاق که اخلاق چیست، تا اندازهای از جهان بینیهای مختلف سرچشمه میگیرد؛ یعنی بینش هر مکتبی درباره جهان یک نوع سیستم اخلاقی در آن مکتب الهام میبخشد و پیشنهاد میکند. مکتب مادی قهراً نوعی اخلاق پیشنهاد میکند، مکتب الهی نوع دیگر اخلاق پیشنهاد میکند. آن که جهان را ناشی از یک اراده حکیمانه ازلی و انسان را نفخهای الهی میداند و آن که در جهان جز ظلمت و تاریکی و تصادف و حرکتهای کورکورانه و بیمنتهایی، بی مقصدی و بی هدفی چیز دیگری نمیبیند خواه ناخواه بینششان در اخلاق هم متفاوت است؛ و اساساً بعضی از مکتبها در مسئله اخلاق به بن بست میرسند. بعد ان شاء اللَّه بحث میکنیم که آیا از نظر بعضی مکتبها اخلاق، به هر نحوی بخواهند تعریف کنند، معنا و مفهومی میتواند داشته باشد یا نمیتواند، و این خود امروز یک مسئلهای است: آیا اخلاق با توحید وابستگی دارد یا ندارد؟ آیا اخلاق منهای توحید، منهای خدا در عالم میتواند وجود داشته باشد یا نمیتواند؟.

اول ما بحث خودمان را از مسائل مسلّم میان بشریت آغاز میکنیم، از مسائلی که همه مکتبهای اخلاقی درباره آن مسائل توافق دارند، از مسلّمیات شروع میکنیم، بعد میرویم جلوتر ببینیم به کجا میرسیم و آیا میتوانیم فلسفه اخلاق را کشف کنیم یا نه؟ و آن وقت سیستم اخلاقی اسلام چیست؟ و این یک مطلبِ بسیار لازم و ضروری است که ما مکتب اخلاقی اسلامی خودمان را دقیقاً بشناسیم.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله جملهای دارد که من این جمله را در عبارت معروفی که به این عبارت نقل میکنند، در احادیث شیعه ندیدهام؛ علمای اهل تسنن در احادیثشان آوردهاند ولی در احادیث شیعه همین معنا با اندکی اختلاف لفظ وجود دارد. جمله معروف این است که پیغمبر اکرم فرمود: بُعِثْتُ لِاتَمِّمَ مَکارِمَ الْاخْلاق من مبعوث و برانگیخته شدهام برای اینکه اخلاق کریمانه را، اخلاق مکرمتی [1] را، اخلاق مکرمت مآبانه را تکمیل کنم. کلمه تکمیل و تتمیم میرساند که پیغمبر میخواهد بگوید نه فقط من که پیغمبر خاتم هستم رسالت مکرمت اخلاقی در میان