مطاع میشمارد باید بداند که این شهر و این بخش و یا این استان و یا این کشور به عهده او حقی دارد که آنجا را معمور و آبادان سازد و موجبات خوشی و آسایش و گشایش زندگی را فراهم سازد. یک گل که در یک گلدان قرار گرفته، به عهده صاحب خود حقی دارد که به موقع به او آب برساند و طراوت و شادابی او را حفظ کند.

پس انسان به حکم همان استعداد و شایستگی فطری، از یک طرف استحقاق بزرگی برای استفاده از مواهب خلقت دارد و از طرف دیگر مسئولیت عظیمی نسبت به همه موجوداتی که در اختیار اوست از جماد و نبات و حیوان دارد، تا چه رسد به مسئولیتهای عظیمی که نسبت به انسانهای مانند خود دارد، مثل مسئولیتی که در برابر پدر و مادر دارد و یا مسئولیتی که نسبت به فرزندان خود دارد و یا مسئولیتی که نسبت به زن و یا شوهر خود دارد یا مسئولیتی که نسبت به خویشاوندان و معلمان و همسایگان و همکیشان و همنوعان خود دارد. امیرالمؤمنین علیه السلام به یکی از فرمانداران خود مینویسد: «مبادا که مانند حیوان درندهای به جان مردم بیفتی، زیرا افراد رعیت یا مسلمانند و همدین تو میباشند و یا اگر مسلمان نیستند لااقل انسانند و همنوع تو میباشند.» [1] کلمه «حق» و «حقیقت» را زیاد میگوییم و میشنویم. باید، هم حق را بشناسیم و هم حقیقت را. شناختن حقیقت به این است که نظام هستی و جریان عالم وجود را همانطور که هست تصور کنیم، نه اینکه در ذهن خود گرفتار خیالات و اوهامی بشویم که از واقع فرسنگها دور است؛ خودمان را همانطور که هستیم بشناسیم، جهان را همانطور که هست بشناسیم، خداوند را با صفات کمال و جمال و جلال بشناسیم. و اما شناختن حق به این است که دَین خود را تمیز دهیم و بدانیم چه مدیونیتها داریم؛ بدانیم نسبت به نزدیکترین امور به خودمان یعنی اعضا و جوارح بدن خود مدیونیم و حقوق اینها را ادا کنیم، نسبت به پدر و مادر و زن و فرزند و معلم و همسایه و خویشاوندان و همکیشان و هموطنان و حتی نسبت به زمینهایی که در اختیار ما گذاشته شده و نسبت به شغل و مقام اجتماعی که به ما واگذار شده و نسبت به هر کاری که به عهده گرفتهایم مدیونیم و باید حق آنها را ادا کنیم. اگر خودمان و خدای خودمان و جهانی را که در آن زندگی