که طی کند بدون اراده و اختیار طی میکند، نمیتواند به میل خود و اراده خود راه خود را عوض کند و تغییر دهد و تنها انسان است که در هر لحظهای قادر است به سوی هر هدفی که اراده کند حرکت خود را تغییر دهد. انسان بسیاری از کمالات و ترقیات خود را در پرتو تکلیف و قانون و مسئولیت قانونی طی میکند. برای انسان بسی افتخار است که میتواند حقی را به عهده بگیرد و وظیفهای را گردن نهد.

بسیاری از افراد به نام آزادی میخواهند خود را از قید تکالیف و حقوق آزاد سازند، و البته انسان میتواند آزاد زندگی کند و باید هم آزاد زندگی کند ولی به شرط اینکه انسانیت خود را حفظ کند؛ یعنی از هر چیزی و هر قیدی میتوان آزاد بود مگر از قید انسانیت. آدمی اگر بخواهد از قید تکالیف و حقوق، خود را آزاد بداند باید قبلًا از انسانیت استعفا بدهد و جزو جمادات و یا نباتات و حداقل جزو حیوانات درآید تا بتواند از آنچه لازمه انسانیت و شرط انسانیت است (یعنی قبول وظایف و تکالیف و حقوق) خود را آزاد سازد.

ما همان طوری که به موجب انسان بودن خود برای خود حقی قائلیم و معتقدیم چون انسان و کاملتر از سایر انواع آفریده شدهایم پس حق داریم انواع استفادهها از معادن و از دریاها و از جنگلها و از گلها و گیاهها و از حیوانها و از زمینها بنماییم، عیناً به همین دلیلْ حقوقی از همه این اشیاء بر عهده ما هست که باید از عهده آن حقوق برآییم. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در اولین خطابهای که بعد از قبول خلافت ایراد کرد، اینطور فرمود: «بندگان خدا! خدا را در نظر بگیرید. شما نسبت به جماعتها و شهرهای خدا و نسبت به افراد بندگان خدا، نسبت به همه چیز مسئولیت دارید، حتی نسبت به بقعهها و سرزمینها و نسبت به حیوانات اهلی که در اختیار شماست» یعنی این قسمت زمینی که مثلًا در اختیار شماست و شما مالک آن زمین خوانده میشوید حقی به عهده شما دارد و آن این است که آن را بایر و غیر معمور نگذارید، باید آن را به وسیله کشت و زرع و یا به وسیله عمران و ساختمان آباد کنید. در این صورت از عهده مسئولیتی که نسبت به این جماد دارید برآمدهاید.

حیواناتی که در اختیار شماست، مثل اسب و گوسفند و گاو و شتر و استر و الاغ، همان طوری که حق استفاده از سواری و یا از شیر و پشم و پوست و گوشت آنها را دارید مسئول رعایت و خوراک و مسکن و آسایش آنها میباشید. آن کس که به عنوان والی و فرماندار شهری معرفی میشود و امر خویش را در قلمرو حکومتش