بزرگان و گذشتگان صالح ما را عقیده بر آن بود که هرکس اهل محاسبه نفس نیست، یا اصلًا به جهان دیگر ایمان ندارد و یا آنکه عقل سلیم ندارد و الّا چگونه میشود کسی ایمان و اعتقاد داشته باشد به اصلی که قرآن میگوید: «اگر به وزن ذرهای انسان عمل نیک یا عمل بد داشته باشد، در آن جهان آن عمل را میبیند و به آن ملحق میشود» و در عین حال بی حساب کالای عمل را پیش بفرستد و نفهمد چه کرده و چه میکند؟.

پس ما اگر از نظر شرع و دین به این دستور بنگریم میبینیم که عمل مراقبت و محاسبه نفس اختصاص به اشخاص معین و طبقه معین ندارد، و اگر هم تنها از نظر عقل بنگریم باز میبینیم چنین است، یعنی میبینیم وظیفه محاسبه نفس یک وظیفه عمومی است. اساساً عمل حساب کشیدن از خود قبل از آنکه یک وظیفه شرعی و دینی باشد یک وظیفه عقلانی و همگانی است. یک نفر دانشجو باید توجه به اعمال خود داشته باشد و از خود حساب بکشد و ببیند آیا درسهای خود را خوب حاضر کرده و از وقت خود خوب استفاده کرده و میتواند از عهده امتحانات برآید یا نه.

یک نفر سیاستمدار که احیاناً در کار خود پیشرفتی نمیبیند و یا در موردی شکست میخورد باید قبل از آنکه دیگران را مسئول بشناسد، به فرمانها و دستورها و کارهای خود رسیدگی کند، شاید علت شکست را در خطاهای خود بیابد. عالیترین مظهر عقل و تربیت صحیح، خطایابی از خویشتن است؛ یعنی انسان بتواند در دریای ژرف افکار و اندیشهها و تمایلات و افعال و اقوال خود فرو برود و خطاهای خود را بیابد و انگشت روی آنها بگذارد و آنها را از خود دور کند. از بشر انتظار اینکه خطا نکند، خطاست، بشر جایزالخطاست؛ از بشر باید انتظار داشت که خطاهای خود را تکرار نکند، از خطاهای خود استفاده کند. یعنی چه از خطاهای خود استفاده کند؟ یعنی آنها را بشناسد و مصمم گردد که تکرار نکند.

فرق مؤمن و غیر مؤمن در این نیست که این خطا میکند و آن خطا نمیکند؛ فرق آنها در این است که مؤمن خطای خود را تکرار نمیکند، بیش از یک بار خطا نمیکند، اما غیر مؤمن چندین بار صدمه کاری را میخورد و باز آنقدر بصیرت ندارد که بار دیگر تکرار نکند. از خداوند مسئلت داریم که به ما توفیق دهد از خطاها و لغزشهای خود پند بگیریم.