معتزله و اشاعره

معتزله افرادی بودند که در زمان خودشان به روشنفکری معروف بودند. روشنفکری به خرج میدادند و در این کار افراط میکردند. مثلًا اسم جن در قرآن برده شده است: قُلْ اوحِی الَی ا نَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ [1] و یک سوره به نام «جن» داریم. اینها وجود جن را انکار میکردند و بهطور کلی هرچه که با عقل جور درنمی آمد به این معنی که عقل آنان نمیتوانست آن را حل کند، فوراً در صدد انکار آن برمیآمدند.

اشاعره درست برعکس بودند، هرچیزی را به مفهوم محسوسش حمل میکردند، یعنی برای هرچیزی یک معنای حسی در نظر میگرفتند. مثلًا ما که میگوییم فلان کس آمده است و گفته است، مقصود از این «آمده است» این نیست که با پای خودش آمده بلکه یعنی گفته است یا عقیدهاش این است. آنها آنقدر جمود به خرج میدادند که تعبیراتی را که در قرآن راجع به خدا هست که تعبیرات اولی و مجازی است، به واقع فرض میکردند. از همین احمد حنبل که اشعری مذهب است سؤال میکردند که الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی [2] یعنی چه؟ خداوند بر تخت نشسته یعنی چه؟ میگفت: الْکیفِیةُ مَجْهولَةٌ وَ السُّؤالُ بِدْعَةٌ کیفیت را ما نمیدانیم، کسی هم حق سؤال کردن ندارد. میگفت: قرآن گفته است خدا روی تخت نشسته است، منتها تخت چگونه است و نشستن چگونه، ما نمیدانیم. قرآن خودش میگوید خدا جسم نیست ولی برهمه چیز احاطه دارد، خدا با همه اشیاء هست. این چطور میشود که خدا تخت داشته باشد و روی آن بنشیند؟! میگفت: این دیگر به ما مربوط نیست.

در مقابل افراطکاریهای معتزله که در اینجور مسائل تردید میکردند، اشاعره برعکس اگر در قرآن جاءَ رَبُّک بود، میگفتند خدا روز قیامت میآید. خدا را درست یک انسان فرض میکردند. اگر کسی میگفت این حرفها با عقل جور درنمی آید، میگفتند عقل حق مداخله ندارد. در اینجا هم باز روشی که ائمه راهنمایی کردند روشی بود که نه این بود و نه آن، راه معتدل بود، راهی که نه افراطکاری بیجا بود و نه جمود احمقانه.

امشب میخواهم مثالهایی برای جمودهایی که در تاریخ اسلام پیدا شده و