که از ناحیه دشمنان میشود و کندرویهایی که از ناحیه دوستان میشود.

دیشب عرض کردم که در مسئله انطباق با مقتضیات زمان دو جریان مخالف- که هر دو غلط بوده است- در تاریخ اسلام همیشه وجود داشته است: یک جریان افراطی یعنی دخل و تصرفهای بیجا در دستورهای دینی به واسطه یک خیالات و یک ملاحظات کوچک، که ما اسم آنها را جهالت گذاشتیم. جریان دیگر توقف و جمود بیجایی است که برخلاف منظور و روح اسلام است. این جمودها از ناحیه دوستان محتاط بوده است ولی احتیاطهایی که صددرصد بر ضرر اسلام تمام شده است، احتیاط بچه گانه و کودکانه بوده است. البته یک جریان معتدل هم همیشه وجود داشته است ولی ما برای اینکه جریان معتدل را پیدا بکنیم باید ابتدا این دو جریان افراطی و تفریطی را درست بشناسیم.

دیشب دو مثال عرض کردم راجع به دخل و تصرفهای جاهلانهای که در دستورات دینی میشود و اسم اینها را هم روشنفکری میگذارند. گاهی اسم اینها را اجتهاد میگذارند ولی اینها واقعاً جهالت است نه اجتهاد. آن جریانها یکی مربوط به کاری بود که خلیفه دوم درباره حَی عَلی خَیرِ الْعَمَل کرد و یکی هم جریان معاصری بود که یکی از رؤسای کشورهای عربی در باب روزه خیلی روی آن اصرار دارد.

مثالهای دیگری نیز باید عرض بکنم. وظیفه هر مسلمانی است که در برابر این جریانات ایستادگی کند.

مثال دیگر : حرمت گوشت خوک

یکی از سؤالاتی که من خودم با آن خیلی مواجه شدهام (و از جمله در سفری که اخیراً به مناسبت جشنی که در نیمه شعبان در دانشکده کشاورزی اهواز ترتیب داده شده بود و دو جلسه پرسش و پاسخ تشکیل داده بودند، مطرح شد و بنده هم مکرر این سؤال را شنیدهام) راجع به حرمت گوشت خوک است. اینطور سؤال میکردند که گوشت خوک حرام است و البته خیلی دستور حکیمانهای بوده است. در آن زمان مردم گوشت خوک را نمیشناختند و آن میکروبی که در آن وجود داشت- که آن را «تریشین» میگویند- عوارض بسیاری برای خورنده به وجود میآورْد. در آن زمان بشر نه آن میکروب را میشناخت و نه وسیلهای داشت که آن را از بین ببرد، ولی پیغمبر با نور وحی و نبوت این حقیقت را دریافته بود. خدا به پیغمبر دستور داد