باشد. این یک قرارداد است. یک وقت قرارداد میکنند که مثلًا وقتی میخواهند به حضور یک شخصیت بروند، لباسی که میپوشند رنگش این باشد، دوختش این جور و جلویش گرد باشد، چنین و چنان باشد ... اینها امور قراردادی است. در آداب که قراردادهای عرف و اجتماع است به این صورت است. از نظر اسلامی هم اگر ما اینها را به صورت سنتها و مستحبات داشته باشیم، اغلب اینها اصالت ندارد و بیشتر به همان عرف مردم بستگی دارد.

اینها دیگر جزو اخلاق شمرده نمیشود که ما بگوییم چون اینها تغییر میکند- مثلًا شما میبینید که یک ملت کلاه را برمیدارد میگوید خوب است، ملت دیگر کلاه را میگذارد میگوید خوب است- پس اخلاق متغیر است. اینها دلیل بر تغیر اخلاق نمیشود، مربوط به تغیر آداب است.

سخن ویل دورانت

ویل دورانت مثالهایی ذکر میکند، اول راجع به اینکه اخلاق در زمان ما تغییر کرده است. خوب این مسئلهای است که اخلاق مردم تغییر کرده. هیچ کس هم منکر نیست که «اخلاق تغییر میکند» غیر از مسئله خوبی و بدی است. اخلاق که تغییر میکند، غیر از این است که آن اخلاقِ تغییرکرده، چون تغییر کرده خوب است! اول این بحث را پیش میکشد که ما میدانیم اخلاق امروز با قدیم فرق کرده. میگوید:

صفت جوانمردی- که نیچه طرفدار این صفت بود و میگفت حتی با زنان هم نباید زیاد مهربانی کرد چون بر ضد جوانمردی است- امروز بکلی از بین رفته و جای خودش را به صفات تملّق و غیره داده. حیا و حجب که به عشّاق دلیری میبخشید و به هر قدرتی نیروی مضاعف میداد، شهرت بی اصل گشته است. زنان که قدیم چنان عفیف بودند و حیا و حجب داشتند، حالا دلبریهای نهان خود را چنان آزادانه در معرض رقیبان نهادهاند که کنجکاوی، دیگر مایه زناشویی نمیگردد. ادبیات ما بیشتر در اطراف امور جنسی است.

میخواهد بگوید همه اینها معلول زندگی صنعتی امروز است. ولی نتیجهای که