میرویم سراغ شجاعت. شجاعت چطور؟ شجاعت هم چنین چیزی است.

استقامت هم همینطور.

آیا میشود گفت که تواضع در مقابل تکبر، سعه صدر در مقابل حسد، شجاعت در مقابل جُبن و تهوّر، صبر و استقامت در مقابل ضعف، شکر و سپاسگزاری در مقابل ناسپاسی، اینها اخلاق متغیرند یعنی در زمانها و مکانهای مختلف فرق میکنند؟ در یک محیط اینجور است، در محیط دیگر اینجور نیست؟ البته محیطها فرق میکنند. در بعضی محیطها مردم آن جورند، در بعضی دیگر آن جور نیستند. ولی آیا واقعاً میشود گفت خوبی و بدی اینها در محیطهای مختلف و زمانهای مختلف فرق میکند؟ یا یک امور ثابت یکنواختی هستند، چون سلامت روان انسان است و سلامت روان مثل سلامت تن در همه زمانها و همه مکانها یک جور و ثابت است.

فرق میان « اخلاق » و « آداب »

اشتباهی که جناب ویل دورانت کرده این است که میان «آداب» و «اخلاق» فرق نگذاشته. آداب یک چیز است و اخلاق چیز دیگر. آداب مربوط به ساختمان روحی انسان نیست، قراردادهای افراد انسان است در میان یکدیگر، مثل همین مثالی که خودش ذکر میکند: دو نفر انسان به همدیگر میرسند، اخلاق اقتضا میکند نسبت به یکدیگر متواضع و مؤدب باشند زیرا تواضع لازمه اخلاق است، اما در یک جامعه به علامت ادب و تواضع کلاهشان را برمیدارند، در جامعه دیگر به علامت تواضع کلاه سرشان میگذارند. کما اینکه میان ما معمّمین اگر یک شخص محترم و مؤدبی وارد بشود خیلی بیادبی است که با سر لخت در حضورش بنشینیم، فوراً عمامه روی سرمان میگذاریم. اگر هوا هم گرم باشد، باز آن را بیادبی میدانیم. اگر خیلی گرم باشد، معذرت میخواهیم و عمامه را زمین میگذاریم. ولی در محیط تجدد و در محیطی که این ادب غربی آمده، اگر کلاه سرشان باشد وقتی میخواهند وارد اتاق بشوند، کلاه را برمیدارند و بیرون اتاق میگذارند و سربرهنه وارد میشوند، ادب اقتضا میکند که سرلخت باشد.

این البته یک امر قراردادی است و اساساً مربوط به خلق نیست که ما کلاهمان را برداریم یا بگذاریم، یا مثلًا اگر بخواهیم به حضور یک شخص محترم (یک کسی که میخواهیم برایش احترام قائل باشیم) برویم لباسی که میپوشیم چه جور لباسی