جامعه بشری را نمیشود اینجور توجیه کرد که یک موتور دارد و آن هم عامل اقتصادی است. موتور دارد، ولی هریک از غرایز بشر در جای خودش یک موتور است. این تضادها، کشمکشها و عدم یکنواختیها هم از همین جا پیدا میشود که یک موتور در کار نیست. اصلًا اگر اجتماع بشر، ماشین یک موتوره بود- آنطور که این آقایان میگویند- این همه کشمکش و تضاد در جامعه بشری رخ نمیداد.

کشمکشها و تضادها که رخ میدهد، یک علت اساسیاش این است که غرایز بشر با یکدیگر در حال جنگند.

این آقایان میگویند فقط غریزه اقتصادی وجود دارد که تنازع طبقاتی به وجود میآورد، و تنازعی نیست جز تنازع طبقاتی که ریشهاش طبقات است و ریشه طبقات هم مالکیت است.

اینطور نیست. تضادهایی غیر از تضاد طبقاتی و غیر از تضادی که ریشه اقتصادی دارد در جامعه وجود دارد، و این تضادها منشأ یک سلسله اختلاف و کشمکش در جامعه بشری است.

این است که ما هرچه فکر میکنیم هنوز نتوانستهایم این مطلب را درست توجیه کنیم، [و اساساً برای صحت این نظر] چه شاهدی از تاریخ میتوان آورد؟ اگر احیاناً در جاهای معینی عامل اقتصادی (حال، گرسنگی یا حرص) عامل اصلی بوده [1]، اگر پارهای از حوادث تاریخی و جریانهای اجتماعی مولود گرسنگی یا حرص باشد، مسلّم قسمت بیشترش مولود چیزهای دیگر است.

نظر جرجی زیدان

جرجی زیدان که هم مورّخ است و هم رمان نویس، از کسانی است که قبل از اینکه نظریه فروید پیدا شود طرز تفکرش این است که در هر حادثه مهم تاریخی پای یک زن را به میان میآورد، یعنی یک عامل جنسی را به میان میآورد و گاهی این عامل را عامل اصلی معرفی میکند. مسلّم این نظر مبالغه است، ولی در اغلب حوادث تاریخی ثابت کردهاند که پای یک چنین عاملی در کار بوده است.