مایع منحصر هم که جانش را نجات میدهد مشروب است؛ چه باید بکند؟ آیا مقدسیاش گُل کند و بگوید: من میمیرم و مشروب نمیخورم؟ یا باید بخورد؟ اگر مشروب نخورَد و بمیرد، در قتل خودش کمک کرده است. در این زمینه در موارد مختلف، مثالْ بسیار زیاد داریم. این یکی از راههای انطباق اسلام با مقتضیات زمان.

فلسفه احکام

این مطلب یک ریشه دیگری دارد که وقتی آن ریشه را بدانیم دستمان بازتر میشود و آن این است که قوانین اسلامی به اصطلاح امروز در عین اینکه آسمانی است، زمینی است یعنی براساس مصالح و مفاسد موجود در زندگی بشر است، به این معنا که جنبه مرموز و صد درصد مخفی و رمزی ندارد که بگوید: حکم خدا به این حرفها بستگی ندارد، خدا قانونی وضع کرده و خودش از رمزش آگاه است. اسلام اساساً خودش بیان میکند که هرچه قانون من وضع کردهام براساس همین مصالحی است که یا به جسم شما مربوط است یا به روح شما، به اخلاق شما، به روابط اجتماعی شما، به همین مسائل مربوط است؛ یعنی یک امور به اصطلاح مرموزی که عقل بشر هیچ به آن راه نداشته باشد نیست.

ما میبینیم قرآن اشاره میکند به مصالح و مفاسدی که در احکامش هست، و بعلاوه [این امر] جزو ضروریات اسلام است. شیخ صدوق کتابی از احادیث تألیف کرده به نام علل الشرایع یعنی فلسفههای احکام و در آن، احادیثی را که در آنها اشارهای به فلسفههای احکام هست جمع کرده است. نشان میدهد که از صدر اسلام، خود پیغمبر و ائمه، فلسفهها برای احکام بیان میکردند و جزو ضروریات شیعه و اکثریت اهل تسنن- و شاید باید گفت به اتفاق اهل تسنن- این است که میگویند احکام بر مبنای مصالح و مفاسد نفس الامریه است [یعنی] بر مبنای مصالح و مفاسد واقعی است، و به همین دلیل در سیستم قانونگذاری اسلام راهی برای عقل باز شده است؛ یعنی همین که جعل احکامش براساس مصالح و مفاسد واقعی و نفس الامری است، وسیله شده که در اصل سیستم قانونگذاری راه برای عقل وجود داشته باشد. آنگاه عقل میگوید خود اسلام گفته احکام من مافوق عقل نیست و عقلانی است، پس خودش این مطلب را قبول کرده است. بنابراین اگر در یک جا