مفهوم درست جبر زمان

جبر زمان یک مفهوم بسیار کلی فلسفی دارد به این معنی که هر حادثهای که در عالم رخ میدهد (نه فقط در خصوص اجتماع انسانی) طبق یک حوادثی است که آن حوادث تخلف ناپذیر است. یعنی هر حادثهای در این دنیا علت دارد و بدون علت به وجود نمیآید. آیا میشود در دنیا حادثهای به وجود بیاید که علت نداشته باشد؟

نه، این از محالات عقلی است که حادثهای بدون علت به وجود بیاید. این را هر فیلسوفی، خواه مادی و خواه الهی پذیرفته است. ما خودمان اثبات صانع را از همین راه میکنیم، میگوییم حوادثی در دنیا به وجود میآید که نبوده است و علت میخواهد و در عالم هستی باید حقیقتی وجود داشته باشد که آن حقیقت، حادث و حادثه نباشد. قانون علت و معلول به دنبال خود ضرورت و اجتناب ناپذیری به وجود میآورد. از جمله خواص قانون علت و معلول، اجتناب ناپذیری است.

چطور؟.

هر حادثهای اگر علتش وجود داشته باشد محال است که وجود پیدا نکند واگر علتش وجود نداشته باشد محال است که وجود پیدا کند. حکمای قدیم قاعدهای دارند، میگویند: «الْمُمْکنُ مَحْفوفٌ بِالضَّرورَتَینِ وَ بِالْامْتِناعَینِ». حالا همه این جمله را نمیخواهم تفسیر کنم. اجمال یک قسمت از این جمله همین است که هر حادثهای در ذات خودش ممکن الوجود است، یا دو ضرورت آن را فرا گرفته است یا دو امتناع. اگر وجود پیدا کند در وقتی است که دو ضرورت یعنی دو اجتناب ناپذیری آن را احاطه کرده است، و اگر وجود پیدا نکند در وقتی است که دو امتناع (ناشدنی) آن را احاطه کرده است. این ضرورت و اجتناب ناپذیری حتماً وقت را هم تعیین میکند (به اصطلاح ضرورت وقتی)، یعنی هر حادثهای در زمانی که وجود پیدا میکند باید در همان زمان وجود پیدا کند و محال است که در زمان دیگر وجود پیدا کند، محال است که یک لحظه از زمانی که باید وجود پیدا کند جلو یا عقب بیفتد. هر حادثهای زمان مخصوص به خود دارد، امکان اینکه یک لحظه از زمان خودش جلو یا عقب بیفتد وجود ندارد، چنانکه میگویند: «الْامورُ مَرْهونَةٌ بِاوْقاتِها» امور، اشیاء در گرو زمان خودشان هستند.

قرآن کریم راجع به فرا رسیدن مهلت امتها میفرماید: فَاذا جاءَ اجَلُهُمْ