همین امر به معروف و نهی از منکر بود. تعبیر دیگری هم هست راجع به دل. در حدیث است که دل انسان نقطه سفیدی است که در وسط آن نقطه سیاهی است.

انسان وقتی که گناه میکند، آن نقطه سیاه افزایش پیدا میکند. هرچه بیشتر گناه کند، آن نقطه سیاه بزرگتر میشود و ممکن است به جایی برسد که تمام سفیدی دل را بگیرد و دیگر جز سیاهی در دل نباشد. اما اگر دیگر گناه نکند، توبه کند و کار خیر انجام دهد، به هر نسبت که این کار را بکند سیاهی دل کم و سفیدی آن زیاد میشود.

در حدیث دارد که قلبها سه گونه است: یکی قلب متلألئ و روشن، دیگر قلب سیاه، و سوم قلب منکوس یعنی وارونه. درباره قلب وارونه دارد که همه چیز را عوضی میبیند، خوب را بد و بد را خوب میبیند.

پس، از نظر ما درست است که وجدانها تغییر میکند اما نه به آن معنی که وجدان امر متغیری است و وضع ثابتی ندارد، بلکه به معنای اینکه وجدان مانند هر قوّه از قوای روحانی و جسمانی انسان حالت سلامت دارد و حالت انحراف؛ در حال انحراف خوب کار نمیکند، عوضی کار میکند. اما مطلب دیگر:

خوبها و بدها دو قسم اند

اموری که ما آنها را خوب میدانیم بر دو قسم است: بعضی بالذات خوبند و برخی از جهت اینکه وسیله خوبها هستند خوبند، چنانکه در امور بد بعضی بالذات بد هستند و برخی از جهت اینکه مقدمه بدها میباشند بدند. گاهی ما چیزی را میگوییم خوب چون مقدمه یک خوب است و چیزی را میگوییم بد چون مقدمه یک بد است. آنچه که افکار مردم دربارهاش در محیطها و زمانهای مختلف فرق میکند و عوض میشود خود خوب و بدها نیست، بلکه مقدمه آنهاست؛ یعنی ممکن است قضاوت مردم در یک زمان این باشد که فلان چیز وسیله خوبی است برای فلان امر خوب و در زمان دیگر عقیده مردم عوض بشود که نه، این وسیله وسیله بدی است. ولی قضاوت مردم درباره خود آن خوب یا بد عوض نمیشود. البته ممکن است بشر اشتباه کند اما این غیر از آن است که وجدانش تغییر کرده باشد. حالا مثالی عرض میکنم که خود آنها ذکر میکنند:

میگویند در میان بعضی اقوام حجاب خوب است و بیحجابی بد، و در میان اقوام دیگری بیحجابی خوب است و حجاب بد، پس معلوم میشود که این خوبیها