است، یک ماهیت است، یک طریقت است.

غرض این جهت است که یکی از کارهای انبیا احیای اصل دین است که اصل دین از آدم تا خاتم یکی است. البته فروع مختلف است. هر پیغمبری که میآید یکی از کارهایش پیرایش است، یعنی اضافات و تحریفات بشر را مشخص میکند. حالا اینجا یک سؤال پیش میآید: آیا این خاصیت (تحریف دین) از مختصات بشرهای قبل از خاتم الانبیاء است یا بشرهای دورههای بعد هم این طبیعت را دارند؛ یعنی در دین خودشان دخل و تصرف میکنند، خرافات اضافه میکنند؟ مسلّم طبیعت بشر که عوض نشده است. بعد از پیغمبر خاتم هم همینطور است. آن شعر معروف- که میگویند از نظامی است و از او نیست- میگوید:

اگر اینطور نبود، این همه فِرَق از کجا پیدا شد؟ معلوم است که بدعت در دین خاتم هم امکان پذیر است؛ چنانکه ما که شیعه هستیم و به وجود مقدس حضرت حجة بن الحسن اعتقاد داریم، میگوییم ایشان که میآیند یأْتی بِدینٍ جَدیدٍ. تفسیرش این است که آنقدر تغییرات و اضافات در اسلام پیدا شده که وقتی او میآید و حقیقت دین جدّش را میگوید، به نظر مردم میرسد که این دین غیر از دینی است که داشتهاند و حال اینکه اسلام حقیقی همان است که آن حضرت میآورد. در اخبار و روایات آمده است که وقتی ایشان میآید خانههایی و مساجدی را خراب میکند، کارهایی میکند که مردم فکر میکنند دین جدیدی آمده است.

خاتمیت از نظر اصلاح دین سابق

حال آیا از این نظر که هر پیغمبر، مصلح دین سابق هم هست، از نظر احتیاج به مصلح- نه از نظر استعداد بشر برای دریافت کامل حقایق لازم از طریق وحی- مسئله خاتمیت چگونه توجیه میشود؟ اینجا باز دو مطلب است. یک مطلب این است که در اینکه احتیاج به مصلح و اصلاح همیشه هست و در دین خاتم هم هست، بحثی نیست. خود امر به معروف و نهی از منکر اصلاح است. ائمه فرمودهاند:

وَ انَّ لَنا فِی کلِّ خَلَفٍ عُدولًا ینْفونَ عَنّا تَحْریفَ الْغالینَ وَ انْتِحالَ الْمُبْطِلینَ در هر زمانی، در هر عصری افرادی هستند که تحریف غلوکنندگان و نسبتهای دروغ مردمی را که