معنای دوره خاتمیت این نیست که یکی از ادوار تمدن اسمش دوره خاتمیت شده است! ادوار تمدن ملاک خاتمیت نیست. دوره خاتمیت یعنی دورهای که بشریت رسیده است به حدی که اگر قانون را به او تلقین و تعلیم کنند، میتواند آن را ضبط کند و بعد با نیروی عقل خودش از همین قوانین برای همیشه استفاده کند. مثل این میماند که از خواص بچه، کتاب پاره کردن است. در قدیم که بچهها «عمّ جزو» داشتند، تا یک بچه یک عمّ جزو میخواند، هفت هشت تا عمّ جزو را تکه تکه میکرد. حالا هم که عمّ جزو نمیخوانند، با همه مراقبتی که از بچهها میشود، سالی دو سه نوبت باید برایشان کتاب خرید. بچه قدرت ندارد که کتاب خودش را حفظ کند. بشرهای ادوار سابق قدرت این را که کتاب آسمانی خودشان را نگه بدارند نداشتند، تکه تکه و گم کردند. کجاست صحف ابراهیم؟ کجاست تورات موسی؟

کجاست انجیل عیسی؟ اگر زردشتْ پیغمبر باشد، کجاست اوستا؟ این دلیل بر عدم بلوغ بشریت است؛ یعنی اگر در آن زمانها همین قرآن نازل میشد، از قرآن هم اصلًا خبری نبود. و ما دیدیم که بشر به جایی رسید که کتاب آسمانیای را که برایش نازل کردند نگاه داشت، دیگر بچه نبود که کتابش را تکه تکه کند. قرآن محفوظ است و این خودش دلیل بر بلوغ بشریت است. وحی وظیفه دارد در حدودی که عقل ناقص است جبران کند؛ مکمّل و متمّم عقل است، یعنی در آن جایی که عقل قادر نیست، وحی جبران میکند. زمانی که بشر رسید به آنجا که میتواند آنچه را که باید، از ناحیه وحی بگیرد و نگه دارد و استعدادش رسیده است به آنجا که این اصول ثابت (وحی) را حفظ کند و همچنین قوّه تطبیق و اجتهاد در او باشد، یعنی هر حادثهای را که برایش پیش میآید با یک سلسله اصول کلی تطبیق بدهد و آن اصول کلی را مقیاس قرار بدهد، آن زمان میشود دوره خاتمیت.

خاتمیت به درجه تمدن مربوط نیست

پس خاتمیت به درجه تمدن مربوط نیست که بگویند چطور شده بعد از نوح، ابراهیم میآید و شریعتی میآورد و بعد از او موسی و بعد از او عیسی میآید و بعد از او خاتم الانبیاء، ولی بعد از خاتم الانبیاء پیامبری نمیآید؟ آیا بعد از خاتم الانبیاء دیگر زمان متوقف شد که نباید شریعت بیاید؟ زمان که متوقف نمیشود و تغییراتی که از زمان خاتم الانبیاء تاکنون روی داده است، چندین برابر تغییراتی است که از