یعنی یک کار را همیشه میتوان گفت عدالت و خوب است.

ممکن است نظر گوینده در جمله «لاتُؤَدِّبوا اوْلادَکمْ بِاخْلاقِکمْ» به همین نسبیت اخلاق باشد، یعنی اخلاقی که تو داری ممکن است خوب باشد ولی به درد بچه تو نمیخورد. بحث نسبیت اخلاق و نسبیت عدالت را بعداً مطرح میکنم و الآن عرض میکنم که نسبیت اخلاق دروغ است، یعنی اینطور نیست که هرچه که نام اخلاق روی آن باشد نسبی است. ولی این جمله میتواند یک معنای دیگری داشته باشد و آن اینکه لاتُؤَدِّبوا یعنی ادب نکنید. اینجا باید توضیح بدهم:

فرق اخلاق و آداب

ما یک سلسله امور داریم که به آنها آداب میگویند و یک سلسله امور دیگر داریم که به آنها اخلاق میگویند. اخلاق غیر از آداب است. اگر مقصود گوینده از این جمله این باشد که لاتُخَلِّقوا اوْلادَکمْ بِاخْلاقِکمْ فرزندانتان را به اخلاق خودتان متخلّق نکنید، غلط است. ممکن است معنای این جمله این باشد: لاتُؤَدِّبوا اوْلادَکمْ بِآدابِکمْ به فرزندانتان آداب خودتان را نیاموزید، بلکه حساب آداب آینده را بکنید.

پس ما باید فرق بین اخلاق و آداب را بدانیم. اخلاق مربوط است به خود انسان؛ یعنی مربوط است به اینکه انسان به غرایز خودش یعنی به طبیعت خودش چه نظامی بدهد، خودش را چگونه بسازد. نظام دادن به غرایز را اخلاق میگویند.

انسان دارای غرایز مختلفی است. علمای قدیم میگفتند در انسان سه قوه اصلی هست (و گاهی چهارتا): یکی قوه عاقله (قوه عقل)، دیگر قوه شهوانی [1] و سوم قوه غضبیه. اینطور دسته بندی کرده بودند که قوه شهوانی کارش جلب منافع است، انسان را وادار میکند که منافع خودش را طلب کند. قوه غضبیه [2] قوه دفع است، نیرویی است که بهطور خودکار انسان را وادار میکند که چیزهایی را که برای خودش بد و مضر تشخیص میدهد دفع کند. همینطور که در جسم انسان قوه دفع هست، در روحش هم هست. انسان وقتی غذا میخورد آن را میجود. غذا وارد معده میشود و پس از هضم، وارد رودهها شده و سپس از جدار رودهها جذب