ضعیف را هم جمع آوری کردهاند مانند بحارالانوار نیز نیست، اخیراً شایع شده است.

یعنی از زمانی که معروف شده است که این جمله از امیرالمؤمنین است، بیش از پنجاه شصت سال نمیگذرد. حتی در کتابهایی که در صد سال قبل هم نوشتهاند، وجود ندارد و من در چند سال پیش در یکی از کتابهای تاریخی قدیمی یعنی ناسخ التواریخ آنهم بهطور تصادفی و در شرح حال افلاطون به آن برخوردم که افلاطون گفته است: بچه هایتان را با اخلاق خودتان تربیت نکنید برای اینکه آنها برای زمان دیگری آفریده شدهاند. آنجا فهمیدم که آن کسی که اول بار گفته است که این جمله از امیرالمؤمنین است، یا اشتباه کرده یا از افرادی بوده است که غرض دارند؛ جملههایی را که میدانند از یک پیشوای دینی نیست برای اینکه مطلب خودشان را مورد استفاده قرار بدهند، به یک پیشوای دینی منتسب میکنند.

علی الظاهر یک چنین جملهای از امیرالمؤمنین صادر نشده است. البته نمیشود گفت قطعاً امیرالمؤمنین چنین جملهای نگفته است، چون به قول طلبهها: عَدَمُ الْوِجْدانِ لایدُلُّ عَلی عَدَمِ الْوُجود. هر جملهای که امیرالمؤمنین فرموده است که در دسترس نیست. ولی این را میتوانیم بگوییم که ما هیچ مدرکی برای این جمله نداریم. پس ما از این نظر که این جمله از امیرالمؤمنین هست یا نه بحثی نداریم. ولی آیا این مطلب فی حد ذاته حرف درستی است یا نه؟

مسئله نسبیت اخلاق

مسئلهای است که از قدیم الایام میان دانشمندان و فلاسفه مطرح بوده و الآن هم مطرح است به نام «نسبیت اخلاق»؛ یعنی اخلاق جزء امور نسبی است، بدین معنی که بهطور کلی هیچ خُلقی خوب نیست و بهطور مطلق هیچ خُلقی بد نیست؛ یعنی هیچ صفتی را نمیشود گفت مطلقاً خوب است در هرجا و هر زمان، و هیچ صفتی را نمیشود گفت مطلقاً بد است در هرجا و هر زمان، بلکه هر صفت خوبی در یک جا و یک زمان، در یک شرایط خاص خوب است و همان صفت در یک اوضاع و احوال و یک شرایط خاص دیگر بد است. این را «نسبیت اخلاق» میگویند و عده زیادی هم طرفدار دارد، کما اینکه یک مبحث دیگری هم در باب عدالت هست که آن را «نسبیت عدالت» میگویند. عدالت چیزی است که تمام افراد بشر آن را خوب میدانند. آیا عدالت یک مفهوم مطلق است یا یک مفهوم نسبی؟ مفهوم مطلق است