پدیده های زمان دوگونه اند

پس به همین دلیل که ما میتوانیم در هر زمان مصلح و مرتجع داشته باشیم، پدیدههای زمان دو حالت میتوانند داشته باشند: یک حالت، حالت پیشرفتگی و حالت دیگر، حالت انحطاط. پس این مطلب درست نیست که جمله «باید با زمان هماهنگی کرد» یعنی باید با پدیدههای زمان هماهنگی کرد، و فلسفه و سرّش را هم در شبهای اول عرض کردم که خداوند خلقت انسان را با خلقت حیوانات از این نظر متفاوت کرده است که انسان را یک موجود مختار و مبتکر و آزاد آفریده است.

حیوانات آنچه که باید داشته باشند، خلقت به شکل غریزه به آنها داده است؛ یک ذره ابتکار ندارند، آزادی عمل ندارند، در کار خودشان مختار نیستند و لهذا از آنچه که دست خلقت به آنها داده است نه میتوانند به عقب بروند و نه میتوانند به جلو بروند. آنچه که دارند از همان روز اول خلقت داشتهاند و تا آخر هم دارند. تاریخ میگوید از زمانی که بشر زنبور عسل را شناخته است، همین نظامات و تشکیلاتی را که امروز دارد داشته است. زمانی که بشر از لحاظ تمدن خیلی عقب بوده است، او همین جور بوده است و امروز هم که بشر هزاران دوره را طی کرده است، همانطور است. او جلو نرفته است، عقب هم نمیرود؛ به راست منحرف نمیشود، به چپ هم انحراف پیدا نمیکند. ولی بشر، مختار و آزاد و دارای قوه ابتکار آفریده شده است.

آیه قرآن میگوید: انّی جاعِلٌ فِی الْارْضِ خَلیفَةً [1]. اسم بشر را خلیفة اللَّه گذاشته است. به چه مناسبت بشر خلیفة اللَّه است نه زنبور عسل و نه حیوانات دیگر؟ یکی از جهاتش این است که خدا به بشر بیشتر قدرت خلاقیت و ابتکار داده است؛ یعنی قدرت داده است که نقشی را که در دنیا وجود ندارد بیافریند، زندگی این موجود را از صفر شروع کرده است. آنوقت ببینید بشر چه چیزهایی را به وجود میآورد، خلق میکند (البته به اذن پروردگار)، ابداع میکند! بشر به حکم اینکه خلیفة اللَّه است، باید تمدن خودش را با نقشه و طرح و ابداع خودش بسازد. شما همین مدلها و سیستمهای اتومبیلها را ببینید؛ میبینید هرسال نقش تازهای میآفرینند. این همان قدرت خلاقیت بشر است. و بشر به همین دلیل که میتواند جلو برود، یعنی این آزادی عمل به او داده شده و مختار آفریده شده است، میتواند به عقب برگردد.