اینکه یک ایدئولوژی از نظر زمانی و مکانی مطلق باشد یا نسبی نیز به نوبه خود از یک نظرْ بسته به این است که خاستگاهش فطرت نوعی انسان و هدفش سعادت نوع انسان باشد و یا خاستگاهش منافع گروهی و احساسات قومی و طبقاتی [و هدفش سعادت گروه خاص] باشد، و از نظر دیگر، بسته به آن است که ماهیت تحولات اجتماعی را چه بدانیم. آیا آنگاه که جامعهای متحول میشود و دورهای را پشت سر میگذارد و دوره جدیدی را آغاز میکند، آن جامعه تغییر ماهیت میدهد و بالنتیجه قوانینی بر آن حاکم میشود مغایر قوانین حاکم پیشین، آنچنان که مثلًا آب پس از یک دوره بالا رفتن درجه حرارت تبدیل به بخار میشود و از آن پس قوانین گازها بر آن حاکم است نه قوانین مایعات؛ یا تحولات و تکاملهای اجتماعی از این قبیل نیست، قوانین اصلی تکاملی جامعه و مداری که در آن تحول مییابد ثابت است، جامعه تغییر منزل و مرحله میدهد نه تغییر مدار و قانون تکامل، آنچنان که جانداران از نظر زیستی متحول و متکامل میشوند اما قوانین تکامل همواره ثابت است.

و از نظری این مسئله که یک ایدئولوژی از نظر زمانی و مکانی مطلق است یا نسبی، بسته به آن است که جهانبینی آن ایدئولوژی چه جهانبینیای باشد، علمی یا فلسفی و یا مذهبی؟ ایدئولوژی علمی به حکم اینکه مبتنی بر یک جهانبینی ناپایدار است نمیتواند پایدار باشد، برخلاف جهانبینی فلسفی مبتنی بر اصول اولیه و بدیهیات اولیه یا جهانبینی مذهبی مبتنی بر وحی و نبوت.

در اینجا همچنان که مجال و فرصتی نیست که مسئله فطرت را که «امّ المسائل» معارف اسلامی است مطرح کنیم، مجال و فرصتی برای طرح و بررسی تحولات «جامعه» نیست؛ ولی در بخش پنجم این کتاب که درباره «جامعه و تاریخ» بحث میکنیم درباره تحولات جامعه و رابطهاش با فطرت بررسی خواهیم کرد.

ه. آیا بر خودِ ایدئولوژی اصل ثبات حاکم است یا اصل تغییر؟ در بالا سخن در این بود که آیا ایدئولوژی انسان در زمانهای مختلف یا مکانهای مختلف، مختلف است؟ در آنجا مسئله نسخ و تبدیل ایدئولوژی مطرح بود، ولی اکنون مسئله دیگری مطرح است و آن مسئله تغییر و تحول یک ایدئولوژی است. مسئله این است که آیا ایدئولوژی، خواه از نظر محتوا عام باشد یا خاص، مطلق باشد یا نسبی، خود از نظر اینکه یک پدیده است و پدیدهها متغیر و متحول و متکاملاند، دائماً در تحول و