تطوّر است؟ آیا واقعیت یک ایدئولوژی در روز تولد با واقعیت آن در دوران رشد و بالندگی متفاوت است؟ یعنی لزوماً باید دائماً در حال حک و اصلاح و آرایش و پیرایش و مورد تجدید نظر واقع شدن از طرف رهبران و ایدئولوگها باشد- آنچنان که در ایدئولوژیهای مادی عصر خود میبینیم- و اگر نه بزودی کهنه و فرسوده میشود و صلاحیت خود را از دست میدهد؟ یا آنکه ممکن است یک ایدئولوژی آنچنان تنظیم شده باشد و آنچنان روی خطوط اصلی حرکت انسان و اجتماع تکیه کرده باشد که نیازی به هیچگونه تجدید نظر و حک و اصلاح از طرف رهبران نداشته باشد، نقش رهبران و ایدئولوگها تنها «اجتهاد» در فحوا و محتوا باشد و تکاملهای ایدئولوژیک در ناحیه اجتهادها باشد نه در متن ایدئولوژی؟

پاسخ این پرسش نیز از پاسخ به پرسشهای گذشته روشن میشود [1].