برای سنگ و آجر و گچ و آهن، و اتومبیل برای مجموعهای از فلز و غیره کمال محسوب نمیشود و این مواد به سوی این صور و شکلها حرکت نمیکنند، ولی نتیجهای که انسان از آنها میگیرد از قبیل نشستن روی صندلی و سکنی در خانه و حرکت با اتومبیل و پوشیدن جامه، برای انسان یک کمال و حداقل یک امر نافع محسوب میگردد.

ولی میان کار خدا و نتیجهای که بر آن مترتّب میشود رابطه واقعی و طبیعی برقرار است؛ یعنی غایت و نتیجه هر کار عبارت است از کمال واقعی خود آن کار.

خداوند آفریده خود را که فعل او و کار اوست به سوی کمال خود آن آفریده سوق میدهد، آنچنان که میبینیم که هر دانهای و بذری به سوی غایت و کمال خویش در حرکت است.

مسئلهای که اکنون طرح میشود این است که دنیا و طبیعت مساوی است با تغییر و دگرگونی و عدم ثبات؛ یعنی در طبیعتْ هر مقصود و غایتی که در نظر بگیریم خود آن به نوبه خود ناثابت و تغییرپذیر است. به عبارت دیگر هر چیزْ موقت و پایانپذیر است، همه مراحل طبیعت «منزل» است و خاصیت منازل بین راه را دارد، هیچ کدام مقصد نهایی نیست.

اینجاست که فکر بیهودگی و پوچی در آفرینش برای گروهی پیدا شده است، میگویند جهان حکم قافلهای را دارد که دائماً در حرکت است و منزل عوض میکند و هیچ گاه به مقصد واقعی نمیرسد؛ هر مقصد به نوبه خود یک منزل است، زیرا طبیعت از آن نیز عبور میکند و آن را پشت سر میگذارد. بدیهی است که یک حرکت و یک سفر آنگاه معنی و مفهوم پیدا میکند که یک مقصد واقعی در انتظار باشد، اما اگر همه مقصدها عبارت باشد از منزلها، و رفتنها رسیدنها نداشته باشد، این حرکت و این سفر جز بیهودگیها چیزی نیست. اگر بناست پشت سر هر هستی نیستی باشد و هر آبادی به دنبال خود خرابی بیاورد و هر رسیدن برای جا خالی کردن باشد، پس آنچه بر نظام جهان حاکم است جز سرگشتگی و تکرار مکررات چیزی نیست؛ پس هستی بر پوچی ایستاده است.

پاسخی که قرآن میدهد این است که آری، اگر تنها طبیعت و دنیا بود و بس، اگر همه زادنها برای مردن و همه روییدنها و سبز و خرمشدنها برای زرد و خشک و متلاشی شدن و همه نو شدنها برای کهنه شدن بود، جای این اشکال و شبهه بود؛ اما