هنری و فنی ظهور نکرده بودند بشریت به همان حال باقی میماند که روز اول بود، یک قدم به جلو نمیآمد.

از نظر ما هر دو فرض مخدوش است. اما فرض اول از آن جهت که قبلًا در بحث «جامعه» ثابت کردیم که جامعه از خود شخصیت و طبیعت و قانون و سنت دارد و بر طبق آن سنن کلی جریان مییابد و آن سنتها در ذات خود پیشرونده و تکاملی میباشند. پس این فرض را باید به کناری نهیم و آنگاه ببینیم با وجود اینکه جامعه دارای شخصیت و طبیعت و سنت است و بر وفق همان سنن جریان مییابد، شخصیت فرد میتواند نقش داشته باشد یا نه؟ درباره این مطلب بعداً سخن خواهیم راند. و اما فرض دوم از آن جهت که هرچند این مطلب جای انکار نیست که افراد بشر مختلف آفریده شدهاند ولی این نظر هم صحیح نیست که تنها قهرمانان و نوابغ قدرت خلّاقه دارند و اکثریت قریب به اتفاق مردم فقط مصرفکننده فرهنگ و تمدناند. در تمام افراد بشر بیش و کم استعداد خلاقیت و ابتکار هست و بنابراین همه افراد و لااقل اکثریت افراد میتوانند در خلق و تولید و ابتکار سهیم باشند، گو اینکه سهمشان نسبت به سهم نابغه ناچیز است.

نقطه مقابل این نظریه که مدعی است «تاریخ را شخصیتها به وجود میآورند» نظریه دیگری است که درست عکس آن را میگوید، مدعی است تاریخ شخصیتها را به وجود میآورد نه شخصیتها تاریخ را، یعنی نیازهای عینی اجتماعی است که شخصیت خلق میکند.

از زبان منتسکیو گفته شده است: «اشخاص بزرگ و حوادث مهم نشانهها و نتایج جریانهای وسیعتر و طولانیتری هستند» و از زبان هگل: «مردان بزرگ آفریننده تاریخ نیستند، قابلهاند.» مردان بزرگ «علامت» اند نه «عامل». از نظر منطق افرادی که مانند دورکهایم «اصالةالجمعی» میاندیشند و معتقدند افراد انسان مطلقاً در ذات خود فاقد شخصیتاند و تمام شخصیت خود را از جامعه میگیرند، افراد و شخصیتها جز تجلّیگاه روح جمعی و به قول محمود شبستری «مشبّکهای مشکات» روح جمعی نیستند.

و کسانی که مانند مارکس علاوه بر آنکه جامعهشناسی انسان را کار اجتماعی او میشمارند آن را مقدم بر شعور اجتماعیاش تلقی میکنند، یعنی شعور افراد را