یک درنده مینماید. این امور از نظر قرآن مانع حرکت و جنبش در جهت خیر و صلاح و تکامل جامعه است.

از نظر تعلیمات اسلامی، جوانان از کهنسالان، و درویشان از ثروتمندان آمادگی بیشتری برای پذیرش دارند، زیرا گروه اول به علت کمی سن و سال هنوز بر فطرت [باقی بوده و] از آلودگیهای روانی دور ماندهاند و گروه دوم به علت دور بودن از ثروت و رفاه.

ارائه شرایط و موانع به این گونه و به این شکل، مؤید آن است که قرآن مکانیسم تحولات اجتماعی و تاریخی را بیشتر روحی میداند تا اقتصادی و مادی.

4. تعالی و انحطاط جوامع

هر مکتب اجتماعی علیالقاعده درباره علل تعالی و ترقی اجتماعها و علل انحطاط و انهدام آنها نظر میدهد. طرز اظهارنظر یک مکتب درباره این مطلب که چه چیزهایی را عامل اساسی ترقی و یا عامل اساسی انحطاط میداند، بیانگر این جهت است که با چه دیدی به جامعه و تاریخ و جنبشهای تکاملی و سیرهای نزولی مینگرد.

در قرآن کریم، بویژه ضمن بیان قصص و حکایات، به این مطلب توجه شده است. اکنون ببینیم قرآن به اصطلاحْ زیربنایی نظر میدهد یا روبنایی؟ به تعبیر صحیحتر: قرآن چه چیزهایی را اساس و زیربنا میداند و چه چیزهایی را روبنا؟ آیا توجهش به عنوان عامل اساسی به مسائل مادی و اقتصادی است و یا به مسائل اعتقادی و اخلاقی و یا به همه با هم بدون آنکه اولویتی قائل گردد؟

در قرآن مجموعاً به چهار عامل مؤثر در اعتلاها و انحطاطها برمیخوریم. به اختصار اشاره میکنیم و میگذریم:

الف. عدالت و بیعدالتی: قرآن این مطلب را در آیات بسیاری منعکس کرده است، از آن جمله است چهارمین آیه از سوره قصص که به مناسبت «آیه استضعاف» در پیش نقل و ترجمه شد:

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیعاً یسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یسْتَحْیی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ.