اولًا در پیش ثابت کردیم که نظریه تطابق عناوینِ به اصطلاح روبنایی ایمان و صلاح و تقوا با عناوین به اصطلاح زیربنایی استضعافشدگی و محرومیت و غارتشدگی، از نظر قرآن صحیح نیست. از نظر قرآن ممکن است گروههایی مؤمن باشند و مستضعف نباشند و ممکن است مستضعف باشند و مؤمن نباشند و قرآن هر دو گروه را معرفی کرده است. البته همان طور که سابقاً هم اشاره کردیم در یک جامعه طبقاتی آنگاه که یک ایدئولوژی توحیدی مبنی بر ارزشهای خدایی عدل و ایثار و احسان عرضه میشود، بدیهی است که اکثریت پیروان آن را مستضعفان تشکیل میدهند، زیرا موانعی که در راه فطرت طبقه مخالف هست در آنها نیست، ولی هیچگاه طبقه مؤمن منحصر به طبقه مستضعف نیست.

ثانیاً هرکدام از این دو آیه دو مکانیسم مختلف از تاریخ ارائه میدهند. آیه استضعاف [1] بستر و مسیر تاریخ را جنگ طبقاتی معرفی میکند و مکانیسم حرکت را فشار وارده از ناحیه استضعافگران و روحیه بالذات ارتجاعی آن طبقه و روحیه انقلابی استثمارشدگان به دلیل استثمارشدگی بیان میکند که البته نتیجه نهاییاش پیروزی طبقه استضعافشده است، خواه از ایمان و عمل صالح به مفهوم قرآنی بهرهمند باشد یا نباشد و فیالمثل شامل مردم استثمارشده ویتنام و کامبوج و غیره هم هست، و اگر از وجهه الهی بخواهیم مفاد آیه را توضیح دهیم باید بگوییم این آیه میخواهد اصل حمایت حق از مظلوم که در قرآن آمده است (وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یعْمَلُ الظَّالِمُونَ) [2] یعنی عدل الهی را توضیح دهد و آنچه به مفاد آیه استضعاف از وراثت و امامت ظاهر شده و خواهد شد مظهر «عدل الهی» است.

اما آیه استخلاف و آیات مشابه آن از نظر جریان طبیعی، مکانیسم دیگری از تاریخ ارائه میدهد و از وجهه الهی، اصلی شاملتر و جامعتر از اصل عدل الهی که شامل عدل الهی نیز میشود بیان میکند.

آن مکانیسمی که این آیه و آیات مشابه ارائه میدهد این است که: در [کنار] انواع مبارزاتی که در جهان، وجود و ماهیت مادی و منفعتی داشته است مبارزهای «للَّه و فی اللَّه» و ارزشخواهانه و مقدس و مبرّا از منفعتجوییها و انگیزههای مادی