و اراده «مثالها» یعنی مظاهر انسان نه خود انسان، جبراً و ضرورتاً رشد میکند و تکامل مییابد و اراده و اندیشه «انسانهای نمودی» را (یعنی همان «مثالها» که اندیشه و اراده دارند) تحت نفوذ جبری و قهری خود قرار میدهد و به دنبال خود میکشاند.

از یک نظر میتوان گفت که مارکس در مورد کار اجتماعی و سیطره و تسلطش بر شعور و آگاهی و اراده انسان همان چیزی را میگوید که برخی از حکمای الهی در مورد فعالیتهای ناآگاهانه بدنی انسان از قبیل فعالیتهای جهاز هاضمه، قلب، کبد و غیره تحت نفوذ اراده پنهان و «احدی التعلق» نفس میگفتند. از نظر این حکما میلها، خواستها، بایدها و نبایدها و بالاخره همه اموری که به جنبه عملی نفس یعنی به جنبه سِفلی و تدبیری و تعلّقی و به بدن مربوط است که در سطح شعور آگاه برای ذهن مطرح میشود، انعکاسی است از یک سلسله نیازهای طبیعی که شعور آگاه بدون آنکه بداند ریشه این امور کجاست قهراً و جبراً تحت تدبیر پنهان نفس قرار میگیرد، و هم شبیه آن چیزی است که «فروید» در مورد آن چیزی که خود آن را «شعور باطن» یا «شعور ناآگاه» اصطلاح کرده است و بر شعور آگاه تسلط مقتدرانه دارد میگوید، با این تفاوت که آنچه حکمای پیشین میگفتند یا آنچه فروید میگفت اولًا اختصاص داشت به بخشی از شعور ظاهر و ثانیاً حکومت یک شعور مخفی؛ بعلاوه آنچه آنها میگفتند بیرون از وجود انسان نبود و آنچه مارکس میگوید بیرون از وجود انسان است. اگر درست دقت شود نظریه مارکس از نظر فلسفی سخت حیرتانگیز است.

مارکس این کشف خود را مقایسه میکند با کشف معروف زیستشناسی داروین. داروین ثابت کرد که چگونه جریانی خارج از اراده و شعور حیوان به تدریج و ناآگاهانه سبب میشود اندامهای حیوان در طول زمان ساخته شود.

مارکس نیز مدعی شد که جریانی کور (که هستی واقعی انسان نیز همان است) تدریجاً و ناآگاهانه سبب میشود که اندام اجتماعی انسان (یعنی همه آن چیزهایی که مارکس آنها را روبنا مینامد و بلکه قسمتی از زیربنا یعنی روابط اجتماعی اقتصادی) ساخته شود. میگوید:

داروین توجه دانشمندان را به تاریخ «فنشناسی طبیعی»، یعنی تشکیل