تربیتی «اسپنسر» [1] است که تربیت را سازگار کردن انسان با محیط خود تعریف کرده است. این تعریف، مرده و مکانیکی است و از فلسفه «برتری مکانیک» برخاسته است و هر ذهن و روح خلّاق از آن متنفر است. نتیجه این شده که مدارس ما از علوم نظری و مکانیکی پر شده است، و از موضوعات ادبیات و تاریخ و فلسفه و هنر که به قول خودشان بیفایده است خالی مانده است ... تربیتی که فقط علمی باشد محصولش جز ابزار چیزی نیست، شخص را از زیبایی بیگانه میسازد و او را از حکمت جدا میکند. برای دنیا بهتر آن بود که اسپنسر کتابی نمینوشت [2].

عجبا با اینکه ویل دورانت اعتراف میکند که خلأ موجود در درجه اول یک «خلأ آرمانی» است، خلئی است در ناحیه مقاصد و غایات و آرمانها، خلئی است که به پوچیگرایی منتهی شده است؛ با اینکه تصدیق میکند که این خلأ، خلأ نوعی تفکر و نوعی ایمان به مقاصد و اهداف انسانی است، با همه اینها میپندارد که با هر نوع معنویتی- هرچند از حدود قوه تخیل تجاوز نکند- چارهپذیر است؛ میپندارد سرگرمی به تاریخ و هنر و زیبایی و شعر و موسیقی قادر است چنین خلئی را که از عمق فطرت آرمانخواه و کمال مطلوب جوی انسان ناشی میشود، پر کند.

جانشینی علم و ایمان

دانستیم که علم و ایمان نه تنها با یکدیگر تضادی ندارند بلکه مکمل و متمم یکدیگرند. اکنون پرسش دیگری مطرح است: آیا ممکن است ایندو جای یکدیگر را پر کنند؟

پس از آنکه شناختیم نقش علم چیست و نقش ایمان چیست، نیاز چندانی به طرح و پاسخ این پرسش نیست. بدیهی است که نه علم میتواند جانشین ایمان