فریب فردی در فرد ظهور کرده است، و بالاخره اگر اصالت جمعی محض بیندیشیم، جایی برای تصور آزادی و اختیار فرد در امور اجتماعی باقی نخواهد ماند.

امیل دورکهایم، جامعهشناس معروف فرانسوی که تا این حد اصالةالاجتماعی میاندیشد میگوید: امور اجتماعی (و در حقیقت امور انسانی، برخلاف اموری از قبیل خوردن و خوابیدن که به جنبه حیوانی و زیستشناسی انسان مربوط است) محصول جامعهاند نه محصول فکر و اراده فرد، و دارای سه خصلت میباشند:

بیرونی بودن، جبری بودن، عمومی بودن. از آن جهت بیرونی شمرده میشوند که از بیرون وجود فرد، یعنی از جامعه، بر فرد تحمیل میشوند و پیش از آنکه فرد وجود داشته باشد در جامعه وجود داشته و فرد تحت تأثیر جامعه آن را پذیرفته است.

پذیرش فردْ آداب، رسوم اخلاقی و اجتماعی، مذهب و امثال اینها را از این قبیل است. و از آن جهت جبری هستند که خود را بر فرد تحمیل میکنند و وجدان و قضاوت و احساس و اندیشه و عاطفه فرد را به شکل و رنگ خود درمیآورند. و اجباری بودن، مستلزم عمومی بودن و همگانی بودن است.

ولی اگر نظریه سوم را بپذیریم، هم فرد را اصیل بدانیم و هم جامعه را هرچند جامعه نیرویی دارد غالب بر نیروی افراد، مستلزم مجبور بودن افراد در مسائل انسانی و امور اجتماعی نیست. جبر دورکهایمی ناشی از آن است که از اصالت فطرت انسانی که ناشی از تکامل جوهری انسان در متن طبیعت است غفلت شده است. این فطرت به انسان، نوعی حریت و امکان و آزادی میدهد که او را بر عصیان در برابر تحمیلات اجتماع توانا میسازد. این است که در رابطه فرد و جامعه، نوعی «امرٌ بینَ الامرَین» حکمفرماست.

قرآن کریم در عین اینکه برای جامعه، طبیعت و شخصیت و عینیت و نیرو و حیات و مرگ و اجل و وجدان و طاعت و عصیان قائل است، صریحاً فرد را از نظر امکان سرپیچی از فرمان جامعه توانا میداند. تکیه قرآن بر آن چیزی است که آن را «فطرة اللَّه» مینامد و میخواند. در سوره نساء آیه 97 درباره گروهی که خود را «مستضعفین» و ناتوانان در جامعه مکه مینامیدند و استضعاف خود را عذری برای ترک مسئولیتهای فطری خود میشمردند و در واقع خود را در برابر جامعه خود مجبور قلمداد میکردند میفرماید به هیچ وجه عذر آنها پذیرفته نیست زیرا حداقل، امکان مهاجرت از آن جوّ اجتماعی و رساندن خود به جوّ اجتماعی دیگر بود.