خشنود میگردد و آهنگ آن گناه را مینماید و یک فرد از افراد اجتماع که خشنودیاش جزئی از خشنودی جمع و تصمیمش جزئی از تصمیم جمع است مرتکب آن گناه میشود، و در اینجاست که گناه فرد گناه جمع است. سخن نهجالبلاغه که ضمناً اشاره به مفاد آیه قرآن است، ناظر به چنین حقیقتی است نه به خشنودی و خشم محض که به هیچ وجه شرکت در تصمیم و عمل شخص مباشرِ گناه محسوب نشود.

در قرآن احیاناً کار یک نسل را به نسلهای بعدی نسبت میدهد، آنچنان که اعمال گذشته قوم بنیاسرائیل را به مردم زمان پیغمبر نسبت میدهد و میگوید اینها به موجب اینکه پیامبران را به ناحق میکشند استحقاق ذلت و مسکنت دارند. این از آن جهت است که اینها از نظر قرآن ادامه و امتداد همانها بلکه از نظر روح جمعی عین آنها هستند که هنوز هم ادامه دارند. این که میگویند: «بشریت از مردگان بیشتر تشکیل شده تا از زندگان» [1] (یعنی در بشریتِ هر زمانی مردگان و گذشتگان در تشکیل عناصر آن بیشتر سهیماند تا زندگان) یا میگویند: «مردگان بیش از پیش بر زندگان حکومت میکنند» [2] ناظر به همین معنی است.

در تفسیر المیزان پس از بحثی درباره اینکه اگر جامعهای دارای روح واحد و تفکر اجتماعی واحد شد حکم یک فرد انسان را پیدا میکند و افرادش همانند قوا و اعضای انسان میگردند که ذاتاً و فعلًا در شخصیت انسان مستهلک میباشند و لذت و دردشان عین لذت و درد انسان است و سعادت و شقاوتشان عین سعادت و شقاوت انسان است، این طور به بحث خود ادامه میدهد:

قرآن در داوریاش درباره امتها و جامعههایی که به علل تعصبات مذهبییا ملی تفکر جمعی یگانهای داشتهاند اینچنین داوری نموده است که طبقات و نسلهای بعدی را به اعمال نسلهای قبلی مورد مؤاخذه قرار میدهد و حاضران را به اعمال غایبان و گذشتگان مورد عتاب و ملامت قرار میدهد، و در موردی که مردمی تفکر جمعی و روحیه جمعی داشته