بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیا وَ رَحْمَتُ رَبِّک خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ.

آیا آنها رحمت پروردگارت را تقسیم میکنند؟ (آیا کار خلقت به آنها واگذار شده که هرچه را به هرکه بخواهند بدهند و از هرکه نخواهند بازگیرند؟) ما مایههای معیشت و وسایل زندگی (امکانات و استعدادها) را میان آنها در زندگی دنیا تقسیم کردیم و برخی را بر برخی دیگر از نظر امکانات و استعدادها به درجاتی برتری دادیم تا به این وسیله، و به صورت متقابل، برخی برخی دیگر را مسخّر خود قرار دهند (و در نتیجه همه به طور طبیعی مسخّر همه واقع شوند)، و همانا رحمت پروردگارت (موهبت نبوت) از آنچه اینها گرد میآورند بهتر است.

ما در مباحث توحید (بخش جهانبینی توحیدی) درباره مفاد این آیه کریمه بحث کردهایم و تکرار نمیکنیم. به طور خلاصه میگوییم مفاد آیه کریمه این است که انسانها از نظر امکانات و استعدادها یکسان و همانند آفریده نشدهاند، که اگر چنین آفریده شده بودند هرکس همان را داشت که دیگری دارد و همان را فاقد بود که دیگری فاقد است و طبعاً نیاز متقابلی و پیوندی و خدمت متبادلی در کار نبود.

خداوند انسانها را از نظر استعدادها و امکانات جسمی و روحی و عقلی و عاطفی، مختلف و متفاوت آفریده است؛ بعضی را در بعضی از مواهب بر بعضی دیگر به درجاتی برتری داده است و احیاناً آن بعض دیگر را بر این بعض، در بعضی دیگر از مواهب برتری داده است و به این وسیله همه را بالطبع نیازمند به هم و مایل به پیوستن به هم قرار داده و به این وسیله زمینه زندگی به هم پیوسته اجتماعی را فراهم نموده است. این آیه کریمه نیز دلالت دارد بر اینکه زندگی اجتماعی انسان امری طبیعی است نه صرفاً قراردادی و انتخابی و نه اضطراری و تحمیلی.

آیا جامعه وجود اصیل و عینی دارد؟

جامعه ترکیبی از افراد است، اگر افراد نباشند جامعه وجود ندارد. اکنون ببینیم این ترکیب چگونه ترکیبی است و رابطه فرد با جامعه چه رابطهای است؟ در اینجا چندگونه نظریه میتوان ابراز کرد: