پیامبران قهرمانان توحیدند؛ در کار آنها کوچکترین شرکی وجود ندارد، نه شرک در مبدأ و نه شرک در هدف و آرزو و نه شرک در دردمندی. پیامبران به ذره ذره جهان عشق میورزند از آن جهت که همه از او و مظاهر اسماء و صفات اویند.

عشق اولیای حق به جهان، پرتوی از عشق به حق است نه عشقی در برابر عشق به حق. درد خلقی آنها منبعث از درد حقی آنهاست نه از یک ریشه و منبع دیگر. هدفها و آرزوها و غایات آنها پلههای بالارفتن و بالابردن مردم به سوی غایةالغایات یعنی خداست.

پیامبران کارشان از درد خدایی آغاز میشود که آنها را به سوی قرب به خداوند و وصول به بارگاه او میراند. این درد تازیانه تکامل آنهاست و محرک آنها در این مسیر و سفر است که از آن به «سفر از خلق تا حق» تعبیر میشود. این درد یک لحظه آنان را آرام نمیگذارد تا به تعبیر علی علیه السلام آنها را به «قرار امن» برساند.

پایان این سیر و سفر، آغاز سفر دیگر است که از آن به «سفر در حق با حق» تعبیر میشود. در این سفر است که ظرفشان پر و لبریز میشود و به نوعی دیگر از تکامل نائل میگردند.

پیامبر در این مرحله نیز توقف نمیکند؛ پس از آنکه از حقیقت لبریز شد، دایره هستی را طی کرد، راه و رسم منزلها را دریافت، مبعوث میشود و سفر سومش یعنی سفر از حق به خلق آغاز میگردد و بازگشت داده میشود. اما این بازگشت به معنی بازپس آمدن به نقطه اول و جدا شدن از آنچه دریافته نیست؛ با تمام آنچه رسیده و دریافته بازمیگردد و به اصطلاح سفر از حق به خلق، با حق است نه دور از او. و این مرحله سوم تکامل پیامبر است.

بعثت و انگیزش که در پایان سفر دوم پیدا میشود، به منزله زایش خودآگاهی خلقی از خودآگاهی حقی و زایش دردمندی خلقی از دردمندی حقی است.

با بازگشت به خلق، سفر چهارم و دور چهارم تکامل او آغاز میگردد؛ یعنی سیر در خلق با حق، سیر در خلق برای حرکت دادن آنها به سوی کمال لایتناهای الهی از طریق شریعت، یعنی از راه حق و عدل و ارزشهای انسانی و به فعلیت رسانیدن استعدادهای نهفته بینهایت بشری.

از اینجا معلوم میشود آنچه برای روشنفکر هدف است برای پیامبر منزلی از منازل است که خلق را از آنجا عبور میدهد، همچنان که آنچه عارف مدعی است، در سر راه پیامبر قرار دارد.

اقبال در مقام فرق میان خودآگاهی پیامبرانه و خودآگاهی عارفانه میگوید:

حضرت محمد صلی الله علیه و آله به آسمان به معراج رفت و بازگشت. یکی از شیوخ طریقت به نام عبدالقدّوس گنگهی را کلامی است بدین مضمون: سوگند به خدا که اگر من به آن نقطه رسیده بودم هرگز به زمین باز نمیگشتم.