خود بیرون کنند.

همانطوری که یک فرد و یا یک جامعه ناآگاه که در تحصیل آگاهی کوتاهی کرده است مورد مؤاخذه الهی قرار میگیرد و ناآگاهی برای او عذری محسوب نمیشود، همچنین یک فرد و یا یک جامعه ناتوان نیز که در تحصیل قدرت و توانایی کوتاهی کرده است مورد مؤاخذه الهی قرار میگیرد که چرا کسب قدرت و توانایی نکرده است؛ ناتوانی او عذری برای او محسوب نمیشود.

5. آزادی و اختیار

آزادی و اختیار یکی دیگر از شرایط تکلیف است؛ یعنی انسان آنگاه مکلف است به انجام یک وظیفه که اجبار و یا اضطراری در کار نباشد؛ اگر اجبار (اکراه) یا اضطرار در کار باشد، تکلیف ساقط میگردد.

اجبار (اکراه) مانند اینکه یک قوّه جابره، شخصی را تهدید کند به اینکه حتماً روزه خود را بخورد به طوری که اگر نخورد جانش در خطر قرار خواهد گرفت.

بدیهی است که در چنین مورد، تکلیف روزه ساقط میشود. یا اگر کسی مستطیع شود و یک شخص جابر او را تهدید کند که اگر به حج برود به جان او یا کسانش صدمه وارد خواهد آورد. پیغمبر اکرم فرمود:

رُفِعَ مَا اسْتُکرِهوا عَلَیهِ [1].

آنجا که اکراه و اجبار به میان آید تکلیف ساقط است.

اضطرار آن است که انسان از طرف شخصی مورد تهدید قرار نمیگیرد بلکه این خود اوست که انتخاب میکند ولی این انتخاب معلول شرایط سختی است که پیش آمده است؛ مانند کسی که در بیابانی درمانده و گرسنه است و جز مردار غذایی که سد جوع کند نمییابد؛ در چنین موارد، تکلیف حرمت خوردن مردار ساقط میشود.