است که انسانیت او در او «رشد» مییابد و متکامل میشود. همانطور که خاصیت تکامل است که موجود متکامل به هر نسبت که تکامل پیدا میکند مستقل و قائم به ذات و حاکم و مؤثر بر محیط خود میشود، انسانیت انسان- چه در فرد و چه در جامعه- به هر نسبت تکامل پیدا کند به سوی استقلال و حاکمیت بر سایر جنبهها گام برمیدارد. یک فرد انسان تکاملیافته فردی است که بر محیط بیرونی و درونی خود تسلط نسبی دارد. فرد تکاملیافته یعنی وارسته از محکومیت محیط بیرونی و درونی، و وابسته به عقیده و ایمان.

تکامل جامعه نیز عیناً به همان صورت رخ میدهد که تکامل روح در دامن جسم و تکامل انسانیت «فرد» در دامن حیوانیت او صورت میگیرد.

نطفه جامعه بشری بیشتر با نهادهای اقتصادی بسته میشود. جنبههای فرهنگی و معنوی جامعه به منزله روح جامعه است. همانطور که میان جسم و روح تأثیر متقابل هست [1]، میان روح جامعه و اندام آن- یعنی میان نهادهای معنوی و نهادهای مادی آن- چنین رابطهای برقرار هست. همانطور که سیر تکاملی فرد به سوی آزادی و استقلال و حاکمیت بیشتر روح است، سیر تکاملی جامعه نیز چنین است؛ یعنی جامعه انسانی هر اندازه متکاملتر بشود، حیات فرهنگی [آن] استقلال و حاکمیت بیشتری بر حیات مادی آن پیدا میکند. انسان آینده، حیوان فرهنگی است نه حیوان اقتصادی؛ انسان آینده، انسان عقیده و ایمان و مسلک است نه انسان شکم و دامن.

البته این به آن معنی نیست که جامعه بشر با یک جبر و ضرورت، قدم به قدم و روی خط مستقیم، به سوی کمال ارزشهای انسانی حرکت میکند و همواره جامعه انسان در هر مرحله از زمان از این نظر نسبت به مرحله پیشین یک گام جلوتر است؛ ممکن است بشر، دورهای از زندگی اجتماعی را طی کند که با همه پیشرفتهای فنی و تکنیکی، از نظر معنویات انسانی نسبت به گذشتهاش مرحله یا مراحلی به انحطاط کشیده شده باشد همچنان که امروز نسبت به بشر قرن ما گفته میشود؛ بلکه به این معنی است که بشر در مجموع حرکات خود، هم از نظر مادی و هم از نظر معنوی رو