تولد فاقد هرگونه شناخت است و خداوند به انسان حواس را عنایت کرده است تا جهان را به این وسیله مطالعه و بررسی کند، و به او ضمیر و قوّه تجزیه و تحلیل داده که در آنچه از راه حواس به دست میآورد، در مرحله بعد تعمّق کند، از ظواهرْ گذشته به درون اشیاء و قوانین حاکم بر آنها راه یابد.

در این آیه صریحاً حواس (که البته ذکر «سمع» و «بصر» که مهمترین حواساند به عنوان نمونه آمده است) ابزار شناختن (به اصطلاح شناخت سطحی و مرحله اول شناخت) و همچنین ضمیر (فؤاد) نیز ابزار شناختن و علم پیدا کردن (و به اصطلاح مرحله شناخت منطقی و عمقی) معرفی شده است.

ضمناً در این آیه به یک مسئله دیگر در باب شناخت نیز اشاره شده و آن مسئله مراحل شناخت است.

قرآن همچنان که حواس و قوّه تفکر را ابزار شناخت میداند، تزکیه و تصفیه نفس و تقوا و پاکی را نیز وسیلهای برای شناخت میداند. در آیات بسیاری به این مطلب اشاره یا تصریح شده است:

إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکمْ فُرْقاناً [1].

اگر خود را از آنچه خدا نمیخواهد نگهداری کنید، دل خود را پاک و ناآلوده نگه دارید، خداوند مایه تمیز و تشخیص برای شما قرار میدهد.

وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها. فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها. قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها [2].

سوگند به جان انسان و به آراستگی و اعتدال آن که خدا به او الهام بخشید ناپاکی و پاکی را که چیست و به او فهمانید. آن کس که جان را تزکیه کرد