ادعای اشخاص به پیوستگی با فوق طبیعت داشتن، در تاریخ بشری به پایان رسیده است ... بنابراین به تجربه باطنی و عارفانه- هر اندازه هم که غیرعادی و غیرمتعارف باشد- اکنون باید به چشم یک تجربه کاملًا طبیعی نظر شود و مانند سیماهای دیگر تجربه بشری، نقادانه مورد بحث و تحلیل قرار گیرد [1].

مقصود اقبال در قسمت اخیر سخنش این است که با پایان یافتن نبوت، الهامات و مکاشفات و کرامات اولیاءاللَّه پایان نیافته است ولی حجّیت و اعتبار گذشته آنها پایان یافته است. در گذشته که هنوز عقل تجربی تولد نیافته بود، معجزه و کرامت یک سند کاملًا طبیعی و قابل قبول و غیرقابل تشکیک بود؛ ولی برای بشرِ رشدیافته و به کمال عقلانی رسیده (بشر دوره ختمیه) این امور، دیگر حجّیت و سندیت ندارد، مانند هر حادثه و پدیده دیگر باید مورد تجربه عقلانی قرار گیرد.

عصر قبل از خاتمیت، عصر معجزه و کرامت بود، یعنی معجزه و کرامتْ عقلها را تحت نفوذ خویش قرار میداده است، ولی عصر خاتمیت عصر عقل است. عقل مشاهده کرامت را دلیل بر چیزی نمیگیرد مگر آنکه با معیارهای خود، صحت و اعتبار یک حقیقت کشف شده از راه الهام را کشف کند.

این قسمت از سخن اقبال نیز مخدوش است، چه از نظر دوران پیش از خاتمیت و چه از نظر دوران بعد از خاتمیت. ما بعداً تحت عنوان «معجزه ختمیه» دربارهاش بحث میکنیم.

ثالثاً این که اقبال وحی را از نوع غریزه دانسته است، خطاست. همین جهت موجب اشتباهات دیگر او شده است. غریزه همان طور که اقبال خود توجه دارد یک خاصیت صددرصد طبیعی (غیراکتسابی) و ناآگاهانه و نازلتر از حس و عقل است که قانون خلقت در مراحل اول حیاتی حیوان (حشرات و پایینتر از حشرات) در حیوانات قرار داده است. با رشد هدایتهای درجه بالاتر (حس و عقل) غریزه ضعیف میشود و فروکش میکند؛ لهذا انسان که غنیترین حیوانها از نظر دستگاه اندیشه است، ضعیفترین آنها از نظر غریزه است.