است؛ کودک به کلاس نهایی میرسد و گواهینامه پایان تحصیل میگیرد و از آن به بعد خود مستقل از معلم و استاد به تحقیق میپردازد، بشر دوره خاتمیت نیز با اعلام ختم نبوت گواهی پایاننامه تحصیلات و بینیازی از تحصیل کلاسیک را گرفته و خود مستقلًا با مطالعه طبیعت و تاریخ به تحقیق میپردازد و «اجتهاد» یعنی این؛ پس ختم نبوت یعنی رسیدن بشر به مرحله «خودکفایی».

بدون شک این گونه تفسیر از ختم نبوت غلط است. نتایج اینگونه تفسیر از ختم نبوت چیزهایی است که نه برای اقبال قابل قبول است و نه برای کسانی که این نتیجهگیریها را از سخن اقبال کردهاند.

ثانیاً اگر نظریه اقبال درست باشد باید با تولد عقل تجربی، آن چیزی که اقبال آن را «تجربه درونی» مینامد (مکاشفات اولیاء اللَّه) نیز پایان یابد؛ چون فرض بر این است که این امور از نوع غریزهاند و با ظهور عقل تجربی، غریزه- که راهنمایی از بیرون است- فروکش میکند، و حال آنکه خود اقبال تصریح میکند که تجربه باطنی برای همیشه باقی است و از نظر اسلام تجربه درونی یکی از منابع سهگانه معرفت است [1]. اقبال شخصاً گرایش عرفانی شدیدی دارد و به الهامات معنوی سخت معتقد است. او خود میگوید:

این اندیشه به آن معنی نیست که «تجربه باطنی» که از لحاظ کیفیت تفاوتی با «تجربه پیغمبرانه» ندارد اکنون دیگر از آنکه واقعیتی حیاتی باشد منقطع شده است. قرآن «انفس» (خود) و «آفاق» (جهان) را منابع علم و معرفت میداند. خدا نشانههای خود را، هم در تجربه درونی آشکار میسازد و هم در تجربه بیرونی، و وظیفه آدمی آن است که معرفت بخشی همه سیماهای تجربه را در معرض قضاوت قرار دهد. اندیشه خاتمیت را نباید به این معنی گرفت که سرنوشت نهایی زندگی، جانشین شدن کامل عقل بهجای عاطفه است. چنین چیزی نه ممکن است نه مطلوب. ارزش عقلانی این اندیشه در آن است که در برابر تجربه باطنی، وضع مستقل نقّادانهای ایجاد میکند و این امر با تولد این اعتقاد حاصل میشود که حجّیت و اعتبار