وفاداری به طبیعت مثالی [1] خود آدمی است. اجتماعی که بر چنین تصوری از واقعیت بنا شده باشد باید در زندگی خود مقولههای «ابدیت» و «تغییر» را با هم سازگار کند؛ بایستی که برای تنظیم حیات اجتماعی خود اصولی ابدی در اختیار داشته باشد؛ چه، آنچه ابدی و دائمی است در این جهانِ تغییر دائمی جای پای محکمی برای ما میسازد. ولی چون اصول ابدی به این معنی فهمیده شوند که معارض با هر تغییرند، یعنی معارض با چیزی هستند که قرآن آن را یکی از بزرگترین «آیات» خدا میداند، آنوقت سبب آن میشوند که چیزی را که ذاتاً متحرک است از حرکت بازدارند. شکست اروپا در علوم سیاسی و اجتماعی، اصل اول [2] را مجسم میسازد و بیحرکتی اسلام در ظرف مدت پانصدسال اخیر، اصل دوم [3] را مجسم میسازد. آیا اصل حرکت در اسلام چیست؟ همان اصل که به نام «اجتهاد» خوانده میشود [4].

مطابق بیان بالا نیاز به راهنمایی وحی برای همیشه باقی است؛ هدایت عقل تجربی نمیتواند جانشین هدایت وحی شود. خود اقبال نیز صد درصد طرفدار اصل بقای نیاز به راهنمایی برای همیشه است و حال آنکه فلسفهای که او برای ختم نبوت ذکر کرده مستلزم این است که نه تنها نیاز به وحی جدید و رسالت جدید بلکه نیاز به راهنمایی وحی پایان میپذیرد، و در حقیقت نه تنها نبوت بلکه دیانت پایان مییابد.

این توجیه اشتباهآمیز اقبال از ختم نبوت سبب شده که همان نتیجهگیری غلط از گفتههای او بشود و چنین پنداشته شود که دوران ختم نبوت یعنی دوران استقلال بشر از وحی؛ نیاز بشر به راهنمایی و آموزش و پرورش پیامبران از نوع نیاز کودک است به معلم کلاس؛ کودک هر سال به کلاس بالاتر میرود و معلم عوض میکند، بشر نیز دوره به دوره به مرحله بالاتر پا گذاشته و قانون و شریعتش عوض شده