است، و به تعبیر دیگر بشر در تعلیمات انبیاء مانند یک دانشآموز بوده که او را از کلاس اول تا آخرین کلاس بالا بردهاند. این، تکامل دین است نه اختلاف ادیان.

قرآن هرگز کلمه «دین» را به صورت جمع (ادیان) نیاورده است. از نظر قرآن آنچه وجود داشته است دین بوده نه ادیان. یک تفاوت پیامبران با نوابغ و فلاسفه بزرگ این است که فلاسفه هرکدام مکتب مخصوص به خود داشتهاند؛ از این رو همیشه در جهانْ «فلسفهها» وجود داشته نه «فلسفه»، ولی پیامبران الهی همیشه مؤید و مصدّق یکدیگر بودهاند و یکدیگر را نفی نکردهاند. هرکدام از پیامبران اگر در محیط و زمان پیامبر دیگر میبود مانند او قانون و دستورالعمل میآورد.

قرآن تصریح میکند که پیامبران یک رشته واحدی را تشکیل میدهند و پیامبران پیشین مبشّر پیامبران پسین بودهاند و پسینیان مؤید و مصدّق پیشینیان بودهاند، و هم تصریح میکند که از همه پیامبران بر این مطلب که مبشّر و مؤید یکدیگر باشند پیمان اکید و شدید گرفته شده است؛ میگوید:

یاد کن هنگامی را که خداوند از همه پیامبران پیمان گرفت که آنگاه که به شما کتاب و حکمت دادم و سپس فرستادهای آمد که آنچه را با شماست تصدیق میکند، به او ایمان آورید و او را یاری نمایید. خداوند گفت: آیا اقرار و اعتراف کردید و این بار را به دوش گرفتید؟ همه گفتند: اقرار کردیم. خداوند گفت: پس همه گواه باشید، من نیز از گواهانم [1].

قرآن کریم که دین خدا را از آدم تا خاتم یک جریان پیوسته معرفی میکند نه چندتا، یک نام روی آن میگذارد و آن «اسلام» است. البته مقصود این نیست که در همه دورهها دین خدا با این نام خوانده میشده است و با این نام در میان مردم معروف بوده است، بلکه مقصود این است که حقیقت دین دارای ماهیتی است که بهترین معرّف آن لفظ «اسلام» است؛ و این است که میگوید: