هرکس در مورد خداوند میاندیشد و به اثبات یا نفی، و تصدیق یا انکار میپردازد، چنین معنی و مفهومی در ذهن خود دارد که آیا حقیقتی وجود دارد که وابسته به حقیقتی دیگر نیست، همه حقیقتها به او وابستهاند و از اراده او پدید آمدهاند و او از اصل دیگری پدید نیامده است؟

توحید ذاتی یعنی این حقیقت «دویی» بردار و تعدّدپذیر نیست، مثل و مانند ندارد (لَیسَ کمِثْلِهِ شَیءٌ) [1]، در مرتبه وجود او موجودی نیست (وَ لَمْ یکنْ لَهُ کفُواً أَحَدٌ) [2].

اینکه موجودی فرد یک نوع شمرده میشود، مثلًا حسن فردی از نوع انسان است- و قهراً برای انسان افراد دیگر قابل فرض است- از مختصات مخلوقات و ممکنات است؛ ذات واجبالوجود از این معانی منزّه و مبرّاست.

و چون ذات واجبالوجود یگانه است، پس جهان از نظر مبدأ و منشأ و از نظر مرجع و منتهی یگانه است. جهان نه از اصلهای متعدد پدید آمده و نه به اصلهای متعدد باز میگردد؛ از یک اصل و از یک حقیقت پدید آمده (قُلِ اللَّهُ خالِقُ کلِّ شَیءٍ) [3] و به همان اصل و همان حقیقت باز میگردد (أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ) [4] و به تعبیر دیگر جهان هستی، یک قطبی و یک کانونی و تکمحوری است.

رابطه خدا و جهان رابطه خالق با مخلوق یعنی رابطه علت (علت ایجادی) با معلول است، نه رابطه روشنایی با چراغ یا رابطه شعور انسانی با انسان. درست است که خدا از جهان جدا نیست [5]، او با همه اشیاء است و اشیاء با او نیستند (هُوَ مَعَکمْ أَینَ ما کنْتُمْ) [6] اما لازمه جدا نبودن خدا از جهان این نیست که پس خدا برای جهان مانند روشنایی برای چراغ و شعور برای اندام است. اگر اینچنین باشد خدا معلول جهان میشود و نه جهان معلول خدا؛ چون روشنایی معلول چراغ است نه چراغ معلول روشنایی. و همچنین لازمه جدا نبودن خدا از جهان و انسان این نیست که خدا، جهان و انسان همه یک جهت دارند و همه با یک اراده و یک روح حرکت و حیات