قرآن هم روی این قضیه خیلی تکیه دارد. قرآن در توجیه مذهب شرک همیشه روی مسئله عادت و تقلید از گذشتگان و نیاکان [تأکید دارد.] قبلًا عرض کردم، من در قرآن کاوش و مطالعه کردم، دیدم که یکی از آن مسائلی که همه پیغمبران با آن روبرو بودهاند عادات و تقلیدات است.

- آیا میتوانیم بگوییم که ملأ بهانه میکردند؟

استاد: خیر، خود مردم.

- چون آن «قالوا» هایی که نوعاً قرآن بیان میکند بیان ملأ است که ...

استاد: خیر، ملأ از این امر استفاده میکردند. اتفاقاً برعکس است، خود آن ملأ شاید کمتر به این عقاید و به این تقالید پایبند بودند، غیر ملأ بیشتر به این عادات و تقالید پایبند بودند. ملأ وقتی میخواستند توده مردم را با خودشان همراه کنند، به نیروی عادت میچسبیدند. پس این نیروی عادت وجود داشت.

- ملأ کدام افراد هستند؟

استاد: ملأ یعنی بزرگانی که چشم پرکن هستند.

فساد عمل، ریشه دیگر شرک

یک جهت دیگر در گرایشهای ضد مذهبی همان چیزی است که قبلًا عرض کردیم که خود مذهب چون یک حس متعالی در انسان است، از نظر روحی یک زمینه مساعدی میخواهد؛ یعنی افرادی که از نظر روحی و تقوای انسانی سقوط کردهاند (در هر طبقهای که باشند)، افراد ساقط شده در فحشا و فسق و فجور و فساد عمل [گرایش ضدمذهبی پیدا میکنند.] خود فساد عمل یک نوع تیرگی و تاری در روحیهها به وجود میآورد که چنین افرادی بالطبع هر معنی مقدسی را طرد میکنند، خواه مذهب باشد خواه غیرمذهب؛ یعنی آلودگیهای روحی فی حدّ ذاته خودش یک مانعی است در این راه.