استاد: یعنی ذلیل کرده شده.

- خود استکبار هم که فرمودید ...

استاد: بله، خود استکبار هم قرینه است، آنجا که میگوید: قالَ الضُّعَفاءُ لِلَّذینَ اسْتَکبَروا. کما اینکه در بعضی جاها راجع به مستکبرین یتَکبَّرونَ به کار برده.

آیه معروف، آیه 97 از سوره نساء (این دیگر خیلی صراحت دارد): انَّ الَّذینَ تَوَفّیهُمُ الْمَلائِکةُ ظالِمی انْفُسِهِمْ. گروهی را ملائکه میآیند تحویل میگیرند در حالی که «خود» به «خود» ظلم کردهاند. قرآن اینها را ظالم به نفس میشمارد، یعنی خودشان مقصر خودشانند، خودشان مسئول خودشان هستند. قالوا فیمَ کنْتُمْ. ملائکه وقتی میآیند، میبینند اینها پرونده و وضع بدی دارند، میگویند در چه وضعی بسر میبردید؟ اینها فوراً وضع دنیای خودشان را میگویند، میخواهند آن را عذر بیاورند، عذر مشروعی: قالوا کنّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْارْضِ ما مردمِ مستضعف بیچارهای بودیم و در مقابل یک قوم مستکبر و استضعافگر بودیم، به این وضع درآمدیم. کاری از ما ساخته نبود، چه از ما برمیآمد؟ قالوا الَمْ تَکنْ ارْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِروا فیها. آیا این قدر هم از شما ساخته نبود که از این سرزمین فرار کنید و ایمان خودتان و خودتان را نجات بدهید؟ (این حد اقلّی است که ملائکه به اینها یادآوری میکنند) برای اینکه صدها مستضعف دیگر مثل شما بودند، لااقل فرار کردند، هجرت کردند. هجرت که از شما ساخته بود، چرا هجرت نکردید؟ جهاد با آنها از شما ساخته نبود زیرا زورتان به آنها نمیرسید، فرارِ از آنها که از شما ساخته بود. فَاولئِک مَأْویهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَ تْ مَصیراً [1]. الَّا الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ [جایگاه آنها جهنم است و بد سرنوشتی است] مگر گروهی از مردان (مثل مردان پیر و از پا افتاده که قدرت هجرت هم ندارند) و زنان (که اینها پای فرار هم ندارند) و بچههای کوچک، که بعد تفسیر میکند: لا یسْتَطیعونَ حیلَةً وَ لایهْتَدونَ سَبیلًا [2] نه قدرت دارند که فکری بکنند و نقشهای بکشند (یعنی قدرت این تدبیر را ندارند که بتوانند فکری برای نجات خودشان بکنند) و نه راهی بلدند، نمیدانند که اگر بخواهند بروند کجا باید بروند. ولی شما که امکان مهاجرت برایتان بود، چرا مهاجرت نکردید؟