آیاتی که شامل استضعاف و استکبار است

تدریجاً میرسیم به آیاتی که در آن آیات احیاناً مستضعفین هم مورد عتاب واقع شدهاند. آیاتی را میخوانیم که در بعضی از آنها قرآن حتی گروهی از مستضعفین را به جرم اینکه ایمان پیدا نکردند یا ایمانشان را نجات ندادند به شدت مورد عتاب قرار میدهد. آیاتی را میخوانیم که استضعاف و استکبار هردو در آنها آمده و در لابلای آنها آن آیات را هم ذکر میکنیم. اعراف، آیه 75 و 76 درباره قوم ثمود:

قالَ الْمَلَأُ الَّذینَ اسْتَکبَروا مِنْ قَومِهِ لِلَّذینَ اسْتُضْعِفوا لِمَنْ امَنَ مِنْهُمْ ا تَعْلَمونَ انَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قالوا انّا بِما ارْسِلَ بِهِ مُؤْمِنونَ. قالَ الَّذینَ اسْتَکبَروا انّا بِالَّذی امَنْتُمْ بِهِ کافِرونَ.

درست دو گروه را ذکر کرده: مَلَأ مستکبر از قوم ثمود، و مستضعفین قوم ثمود. مستکبرین به اینها گفتند که آیا شما یقین و علم دارید به اینکه صالح از ناحیه خدا آمده است، واقعاً به او اعتقاد دارید؟ آنها گفتند: بله، ما جداً ایمان داریم. آنها هم گفتند: ما هم به شدت انکار و نفی میکنیم. در اینجا پشت سر «لِلَّذینَ اسْتُضْعِفوا» آمده: «لِمَنْ امَنَ مِنْهُمْ». این «لِمَنْ امَنَ مِنْهُمْ» به اصطلاح «بدل» است از برای «لِلَّذینَ اسْتُضْعِفوا». مَلَأ مستکبر به مستضعفان، به کسانی از آنها که ایمان آوردهاند چنین گفتند.

ما چند نوع بدل داریم که دو نوع آن به این آیه میخورد. یکی را «بدل کل از کل» میگویند و دیگری را «بدل بعض از کل». گاهی یک کل ذکر میکنند، بعد یک کل دیگر را بدل آن قرار میدهند. و گاهی یک کل را ذکر میکنند [و چیزی را بدل آن قرار میدهند] که آن بدل آن اولی را تفسیر میکند. [در این حالت] گاهی بدلِ بعض از کل است، یعنی آن دومی که بدل ذکر میشود جزئی از آن مبدلٌ منه خودش است. مثلًا یک وقت میگویید: «ضَرَبْتُ زیداً غُلامَهُ» زدم زید را غلامش را. وقتی میگویید: «زدم زید را» مقصود این است که غلامش را زدم که انگار خودش را زدم. این بدل کل از کل است. یک وقت میگویید: «ضَرَبْتُ زیداً رأسَهُ» زدم زید را سرش را زدم.

رأس جزء زید است. با این قضیه توضیح میدهید که وقتی زدم، به سر زید زدم.

حال در «لِلَّذینَ اسْتُضْعِفوا لِمَنْ امَنَ مِنْهُمْ» ممکن است ضمیر مِنْهُمْ را به «قوم» برگردانیم، میشود بدل کل از کل: مستکبرین به مستضعفین که مستضعفین همانهایی از قوم ثمود بودند که ایمان آورده بودند (که در اینجا تمام مستضعفین تمام مؤمنین میشوند) چنین گفتند. یک وقت میگوییم که ضمیر مِنْهُمْ به همان لِلَّذینَ اسْتُضْعِفوا برمیگردد: مستضعفین دو گروه بودند، گروهی که