برای جامعه یک امر مقدس است. سازمانهای مذهبی [وجود دارند، چون] خود مذهب برای جامعه مقدس است. یا در آموزش و پرورش اخلاق برای جامعه مقدس است. همه اینها وجود دارد.

آیا جامعه در طبیعت خودش مادی است؟ یعنی آنچه که در درجه اول هدف جامعه است همان هدفهای مادی است و هدفهای معنوی تابع و طفیلاند و طفیلی هستند؟ پس این برمیگردد به اینکه جامعه به عنوان یک موجود زنده و دارای شعور و وجدان آیا آن هدف اصلیاش مادیات است و به معنویات از آن جهت نیازمند شده است که بتواند مادیاتش را تأمین کند، ولو آنکه طبقهای آن را به وجود آورده باشد؟ آیا معنویات را به خاطر مادیات به وجود آوردهاند و وسیلهای است برای تأمین مادیات؟ یا به عکس است، هدف اصلی و نهایی جامعه معنویات است، مادیات به منزله وسیله است، یعنی انسان که انسان است، آنچه که جوهر زندگی اجتماعی انسان را تشکیل میدهد و واقعیت حیات انسانی است امور معنوی است ولی انسان چون نیازهای مادی دارد اگر آن نیازهای مادی رفع نشود نمیتواند باقی بماند، از این جهت به تبع و بالطفیل [دنبال مادیات میرود.] مثل کسی که مَرکبی مثلًا قاطری دارد و این قاطر برای او وسیلهای است که از جایی به جایی برود، ولی این قاطر بالاخره گرسنه میشود کاه و جو میخواهد، اگر کاه و جو به این قاطر ندهیم از راه میماند. برای اینکه قاطر از راه نماند ما شکمش را هم سیر میکنیم، آب هم به او میدهیم، تیمارش هم میکنیم، چاقش هم نگه میداریم، چون این باید باشد تا ما حرکت کنیم، اگر نباشد که ما نمیتوانیم حرکت کنیم.

نظریه درست

و یا اساساً هیچ کدام از این دو نظریه درست نیست؟ جامعه مثل فرد است. فرد دارای غرایز مختلف است و هر غریزهای برای خودش اصالت دارد. حالا اینکه یکی بیشتر یکی کمتر و فرق کند- که عرض خواهم کرد فرقش در چیست- از اصالت هیچ کدامِ از اینها نمیکاهد. یک فرد را شما در نظر بگیرید. فرد نان میخواهد و لباس میخواهد و مسکن میخواهد. اینها امور مادی است. همسر میخواهد، این هم یک امر مادی بدنی است اما نه از نوع مادی اقتصادی، و احترام میخواهد یعنی همین قدر که شکمش سیر شد و همسری داشت ولو اینکه در نهایت ذلت و نکبت و تحقیر باشد این برایش زندگی نیست، میخواهد در میان مردم احترام داشته باشد. علم میخواهد. نمیخواهد مثل یک حیوان به این دنیا بیاید و برود و نفهمد که در دنیا چه خبر است. اساساً میخواهد بفهمد.

دین میخواهد، پرستش میخواهد، اخلاق و فضیلت میخواهد.

درباره فرد انسان در مجموع سه نظریه وجود دارد: یکی اینکه فرد انسان به حسب طبع مادی